Ώστε η δουλειά των εκπαιδευτικών είναι εύκολη;

Πολλοί λένε ότι η δουλειά του εκπαιδευτικού είναι εύκολη. Αν την αγαπάς πραγματικά μπορεί να σε γεμίζει και να σου δίνει ένα νόημα ζωής αλλά το περίεργο είναι ότι αυτός ακριβώς είναι και ο λόγος που την καθιστά δύσκολη. Γιατί αυτή η αγάπη είναι που σε κάνει να επιδιώκεις να γίνεσαι όλο και καλύτερος, να τρώγεσαι με τα ρούχα σου και ησυχία να μην έχεις. Όσο για εκείνους που δεν την κάνουν με μεράκι όχι μόνο εύκολη δεν είναι, είναι βασανιστική.

ΠΟΙΟΙ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΠΟΥ Η ΔΟΥΛΕΙΑ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΕΙΝΑΙ ΑΥΞΗΜΕΝΗΣ ΔΥΣΚΟΛΙΑΣ;

Από το ζενίθ στο ναδίρ, ακατάπαυστα 

Μια ερώτηση που κάνω πολύ συχνά στον εαυτό μου είναι η εξής: «Αν ήμουν μαθητής θα ήθελα να είχα εμένα ως εκπαιδευτικό;» Η απάντηση που παίρνω φυσικά δεν είναι μια και κατηγορηματική. Γιατί βλέπετε, υπάρχουν μέρες που νιώθω ότι πετάω και ότι μάλλον τα παιδιά είναι τυχερά που με έχουν, κάποιες άλλες είναι «έτσι και έτσι» και τέλος υπάρχουν και οι δύσκολες μέρες που απλά προσπαθώ να βγάλω την μέρα χωρίς να καταρρεύσω και που νιώθω απέραντες τύψεις ότι δεν προσέφερα τίποτα το σημαντικό στους μαθητές μου. Όμως αυτό που σας είπα για τις καλές, τις μέτριες και τις κακές μέρες δεν είναι απολύτως ορθό. Μάλλον πρόκειται για ώρες ή ακόμα καλύτερα για στιγμές. Αυτές οι άστατες και απότομες αυξομειώσεις στη διάθεση , στην αυτοεκτίμηση, στις φυσικές και ψυχικές δυνάμεις είναι κάποιοι από τους βασικούς λόγους που η δουλειά του εκπαιδευτικού δεν είναι καθόλου εύκολη και δεν είναι για όλους. Το πόσες φορές ένας εκπαιδευτικός κατά την διάρκεια του μαθήματος πηγαίνει από τον παράδεισο στην κόλαση και πίσω, από το ναδίρ στο ζενίθ, δεν περιγράφεται. Σίγουρα είναι μια δουλειά για γερά και εύκαμπτα νεύρα.

Ένταση, ευθύνη, ματαίωση και στο βάθος εξάντληση

Παλαιότερα όταν άκουγα κάποιον να σχολιάζει με υποτιμητικό ύφος ότι η δουλειά του εκπαιδευτικού είναι πανεύκολη και ότι δεν απαιτεί και κάποια φοβερά προσόντα έμπαινα στην διαδικασία να του αντικρούσω με πειστικά επιχειρήματα τον ισχυρισμό του. Σπάνια πετύχαινα να τον μεταπείσω και στο τέλος ένιωθα ηττημένος και αδικημένος. Σήμερα σε αντίστοιχη περίπτωση το μόνο που κάνω είναι να τον εκδικούμαι με την φαντασία μου βάζοντάς τον έστω και νοερώς στη θέση μου για μια μόνο ώρα στην τάξη: «Τον φαντάζομαι να μην ξέρει που να πρωτοκοιτάξει, να προσπαθεί απεγνωσμένα να επιβάλλει την τάξη, να πρέπει ταυτόχρονα να χειριστεί πολλαπλές καταστάσεις, να πρέπει να διατηρήσει την ψυχραιμία του ενώ κατά βάθος θα την έχει χάσει, να πρέπει να φροντίσει από τον πιο αδύναμο μαθητή μέχρι τον απαιτητικό αριστούχο, από τον πιο ήσυχο μέχρι το πιο μεγάλο ζιζάνιο, να πρέπει μέσα σε 45 λεπτά να αξιολογήσει, να κάνει επανάληψη, να προχωρήσει ,να βάλει ασκήσεις για μέσα στην τάξη και άλλες για το σπίτι και να εξατομικεύσει σε αρκετές περιπτώσεις μαθητών την διδασκαλία και να διαπιστώνει με έκπληξη ότι όλα αυτά που είχε διαβάσει σχετικά με τη διδασκαλία είναι αλλιώς στη θεωρία και αλλιώς στην πράξη. Και η τελευταία πινελιά : αυτή η ώρα να είναι η 7^η της Παρασκευής».

Οι εκπαιδευτικοί καλούνται να παίρνουν κατά την διάρκεια του μαθήματος πάρα πολλές αποφάσεις ταυτόχρονα και για πολλά άτομα μαζί. Δεν είναι καθόλου εύκολο να πρέπει να φροντίζεις τόσους πολλούς και με εντελώς διαφορετικές ανάγκες ανθρώπους ταυτόχρονα. Δεν είναι καθόλου εύκολο να συντονιστούν τόσα πολλά παιδιά ώστε να αποφασίσουν όλα μαζί να κάνουν κάτι δημιουργικό. Είναι μια επίπονη και στρεσογόνος διαδικασία για τον εκπαιδευτικό παρά την ευχαρίστηση που νιώθει από το έργο που συντελείται.

Επίσης η μεγάλη πλειοψηφία των εκπαιδευτικών διακατέχεται από την βαθιά συναίσθηση του ρόλου που καλείται να παίξει γι’ αυτό και πάρα πολλές φορές κυριαρχεί το αίσθημα της ματαίωσης όταν για διάφορους λόγους δεν εκπληρώνονται οι προσδοκίες των εκπαιδευτικών από τον εαυτό τους και από τους μαθητές τους. Δεν είναι τυχαίο που οι εκπαιδευτικοί παρουσιάζουν το μεγαλύτερο ποσοστό σε σχέση με άλλα επαγγέλματα του συνδρόμου της «επαγγελματικής εξάντλησης» (burnout syndrome ). Οφείλεται στην ένταση, στην ευθύνη και στη ματαίωση που νιώθουν οι εκπαιδευτικοί.

Πολλοί λένε ότι οι εκπαιδευτικοί ξεκουράζονται δυο μήνες το καλοκαίρι ενώ οι άλλοι εργαζόμενοι λιγότερο. Πρέπει όμως να γνωρίζουν ότι οι εκπαιδευτικοί στις διακοπές τους κάνουν και την απαραίτητη «θεραπεία» τους. Ότι η πλήρης αποφόρτιση από την «σχολική τάξη» είναι θέμα ψυχικής ισορροπίας για εκείνους. Σε αρκετές μάλιστα χώρες στους εκπαιδευτικούς χορηγούνται υποχρεωτικά ετήσιες άδειες ανά πενταετία όπου οι εκπαιδευτικοί ασχολούνται με άλλα εκπαιδευτικά θέματα εκτός σχολικής τάξης.

Κατηγορούμενοι και στοχοποιημένοι 

Οι εκπαιδευτικοί στις μέρες μας νιώθουν ότι βρίσκονται συνεχώς στο μικροσκόπιο, ότι δεν τους συγχωρείται το παραμικρό λάθος και ότι οι άλλοι έχουν από αυτούς εξωπραγματικές προσδοκίες σαν να πρόκειται για υπεράνθρωπους. Από την άλλη νιώθουν ότι πολλές φορές στοχοποιούνται και ότι κατηγορούνται για πράγματα για τα οποία εκείνοι δεν έχουν την παραμικρή ευθύνη. Ότι τους χρεώνουν όλα τα δεινά του πολύπαθου χώρου της εκπαίδευσης στη χώρα μας. Αρκετοί δημοσιογράφοι και πολιτικοί έχουν απαξιώσει πολλές φορές τους εκπαιδευτικούς από το δημόσιο βήμα. Από την άλλη πολλοί γονείς είναι προκατειλημμένοι απέναντι στους εκπαιδευτικούς, έχουν παράλογες απαιτήσεις και προβαίνουν σε επιθετικές συμπεριφορές εναντίον τους ακόμα και για ασήμαντες αφορμές.

Διεκπεραίωση και δημιουργία ταυτόχρονα. Ο απόλυτος διχασμός 

Η δουλειά του εκπαιδευτικού οφείλει να είναι πάνω από όλα δημιουργική. Μικρές διαδραστικές παραστάσεις δίνει καθημερινά μπροστά σε ένα ιδιαίτερα απαιτητικό κοινό που τις περισσότερες φορές θα προτιμούσε να βρίσκεται κάπου αλλού. Ο στόχος του είναι να μπορέσει να πείσει τους μαθητές του να αλλάξουν ρόλο μαζί του και να γίνουν αυτοί οι πρωταγωνιστές και οι δημιουργοί. Όμως για να συμβεί κάτι τέτοιο θα πρέπει να νιώθει ότι έχει την ελευθερία να εκφραστεί, να δοκιμάσει, να πειραματιστεί και να κάνει λάθη. Θα πρέπει δηλαδή να του επιτρέπεται να πάρει και δρόμους χωρίς σαφή εκ των προτέρων προορισμό.

Όμως οι εκπαιδευτικές πολιτικές που συνήθως εφαρμόζονται επιδιώκουν να μετατρέψουν τον εκπαιδευτικό από δημιουργό σε τεχνοκράτη και διεκπεραιωτή. Η συνεχής αξιολόγηση των μαθητών, η αξιολόγηση των εκπαιδευτικών, τα σενάρια διδασκαλίας και τα σχέδια μαθήματος, η προετοιμασία των μαθητών μόνο για υψηλές επιδόσεις και για επιτυχία σε εξετάσεις, τα αναλυτικά προγράμματα σπουδών που αφήνουν ελάχιστα περιθώρια παιδαγωγικής ελευθερίας, η ύλη που πρέπει να βγει είναι μόνο μερικά από τα εργαλεία που χρησιμοποιούνται για να αφαιρέσουν από τους εκπαιδευτικούς κάθε ίχνος δημιουργικής διάθεσης αλλά και διαφορετικότητας μεταξύ τους.

Όσοι είναι εκπαιδευτικοί γνωρίζουν πολύ καλά ότι για να πάει καλά μια διδασκαλία, ναι μεν χρειάζεται μια υπεύθυνη προετοιμασία αλλά μέχρις ενός ορίου. Ότι αν ξεπεραστεί αυτό το όριο, το μάθημα κινδυνεύει να φανεί άψυχο και αδιάφορο για τους μαθητές. Σε ένα μάθημα προκατασκευασμένο ο μεγάλος κίνδυνος είναι η έλλειψη της έκπληξης για τον ίδιο τον εκπαιδευτικό. Μετά από πολλά χρόνια μαθήματος έχω καταλήξει στο εξής συμπέρασμα: όσο και να έχεις προετοιμάσει από πριν το τέλειο μάθημα, αυτό που τελικά οι μαθητές θα εισπράξουν είσαι εσύ ο ίδιος, η διάθεσή σου και ο ενθουσιασμός σου. Για να τα έχεις αυτά πρέπει να αισθάνεσαι μια μικρή δόση ανασφάλειας και απρόβλεπτου. Σε αυτό καθόλου δεν βοηθάει να αντιμετωπίζεις το μάθημα διεκπεραιωτικά δηλαδή να έχουν προβλεφθεί και σχεδιαστεί τα πάντα που αφορούν την πορεία του, γιατί το μάθημα τελικά αποκτά μια δική του ζωή που πολλές φορές οδηγεί σε αχαρτογράφητα μονοπάτια και που στο φινάλε αυτό είναι και ένα μέρος της γοητείας του.

Η διδασκαλία οφείλει να είναι η γέννηση του καινούργιου, όχι η αναπαραγωγή του παλαιού. Στόχος του σχολείου θα έπρεπε να είναι η παραγωγή νέας γνώσης από τον εκπαιδευτικό και τους μαθητές του. Κακά τα ψέματα όμως, το κυρίαρχο σύστημα εξουσίας επιδιώκει την αναπαραγωγή του. Ενώ λοιπόν ορίζει ως αποστολή των εκπαιδευτικών την, μέσω της παραγωγής νέας γνώσης, αλλαγή του κόσμου (πρόοδο καθώς τη λέει), έχει εφεύρει τρόπους ώστε να χρησιμοποιεί τους εκπαιδευτικούς για το ακριβώς αντίθετο, τη διατήρησή του. Αντί λοιπόν οι εκπαιδευτικοί να προορίζονται για να αποτελέσουν τη «δύναμη» που έχει σκοπό να προκαλέσει αλλαγές, χρησιμοποιούνται ως «αδράνεια» ώστε τίποτα να μην αλλάξει. Αυτή η αδρανοποίηση των εκπαιδευτικών επιτυγχάνεται μέσω της πλήρους αυτοματοποίησης της εργασίας τους. Οι εκπαιδευτικοί νιώθουν ότι αποτελούν απλά «γρανάζια» ενός συστήματος το οποίο ναι μεν διεκπεραιωτικά υπηρετούν, αλλά που κατά βάθος δεν το πιστεύουν. Στην πλειοψηφία τους όμως, αντί να αποδεχτούν αυτό το ρόλο και να κάνουν την ζωή τους πολύ πιο εύκολη, διαλέγουν τον δύσκολο δρόμο: αντίστασης στον ρόλο του «γραναζιού». Νιώθουν δηλαδή διχασμένοι ανάμεσα σε αυτό που τους ζητείται και σε αυτό που η ψυχή τους καλεί να πράξουν. Όμως ,κακά τα ψέματα, το να δημιουργείς ενώ ταυτόχρονα διεκπεραιώνεις είναι εντελώς εξουθενωτικό.

ΟΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΟΓΟΙ ΠΟΥ ΟΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ ΔΕΧΟΝΤΑΙ ΤΕΤΟΙΑ ΕΠΙΘΕΣΗ

Αφού χρήματα δεν βγάζουν. Αφού, ειδικά στη χώρα μας, καλή κουβέντα για την δουλειά τους σπάνια ακούνε. Αφού καλές συνθήκες εργασίες δεν έχουν (πολλοί έχουν κυριολεκτικά μετοικήσει σε άλλες πόλεις, κάποιοι άλλοι είναι με μια βαλίτσα στο χέρι και κάποιοι κάθε μέρα βρίσκονται στους δρόμους πηγαίνοντας από σχολείο σε σχολείο). Ακόμα και το γεγονός ότι έχουν δύο μήνες διακοπές δεν μπορεί να είναι αρκετό για μια τέτοια επίθεση αφού αυτό είναι μια παγκόσμια πρακτική. Τί είναι λοιπόν αυτό που τοποθετεί τους εκπαιδευτικούς στο στόχαστρο μεγάλου μέρους της κοινής γνώμης;

Είναι η διαπίστωση που κάνουν οι άλλοι ότι η συντριπτική πλειοψηφία των εκπαιδευτικών αγαπάει τη δουλειά της και επιμένει να ονειρεύεται για αυτήν σε μια περίοδο πλήρους κυνισμού. Ναι αυτό είναι που ενοχλεί, όσο παράδοξο και να ακούγεται. Ειδικά στις μέρες μας η αγάπη για την εργασία μπορεί να θεωρηθεί και σπάνιο γεγονός αφού είναι λίγοι οι επαγγελματίες από άλλους χώρους που αγαπούν τη δική τους δουλειά. Ενώ οι εκπαιδευτικοί μπορεί να κατηγορηθούν ότι φτάνουν στα όρια της επαγγελματικής διαστροφής αφού είναι πρόθυμοι οποιαδήποτε στιγμή να αρχίσουν με ενθουσιασμό να συζητάνε για τους μαθητές τους και τη δουλειά τους, από τους άλλους επαγγελματικούς χώρους οι περισσότεροι συνήθως αποφεύγουν να μιλήσουν για τις δικές τους δουλειές και όταν τελικά μιλήσουν ακούς περισσότερα αρνητικά και προβλήματα παρά θετικά για αυτές.

Το περίεργο είναι ότι αντί ο υπόλοιπος κόσμος να επιβραβεύει την αγάπη και την αφοσίωση των εκπαιδευτικών για την εργασία τους, ένα μεγάλο ποσοστό έχει αρνητική στάση απέναντί τους για αυτόν ακριβώς τον λόγο. Στο φινάλε πρέπει να σκεφτούμε ότι είναι εντελώς παράλογο και άδικο να μην αγαπιούνται οι εκπαιδευτικοί όταν αυτοί έχουν ως κίνητρο την αγάπη προς τα παιδιά και την παιδεία.

Προφανώς λοιπόν πολλοί στο μυαλό τους κάνουν την συνεπαγωγή ότι αφού οι εκπαιδευτικοί αγαπούν τη δουλειά τους τότε λογικά πρέπει να είναι εύκολη. Κάνουν μεγάλο λάθος. Ο πραγματικός λόγος που οι εκπαιδευτικοί αγαπούν τη δουλειά τους και που την αντέχουν είναι ότι βρίσκουν ένα νόημα σε αυτήν, ότι πιστεύουν στην αξία της και ότι θεωρούν ότι προσφέρουν κάτι σημαντικό στα παιδιά. Ότι είναι μια δουλειά που παρά την εξαιρετικά μεγάλη της δυσκολία αποζημιώνει ηθικά, ιδεολογικά και συναισθηματικά –με κανέναν τρόπο υλικά-αυτόν που την κάνει με αγάπη.

Προσωπικά θεωρώ ότι ο David Graeber (πολύ γνωστός βρετανός καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο London School of Economics) δίνει την πιο εύστοχη απάντηση σχετικά με τους λόγους που οι εκπαιδευτικοί δέχονται τέτοιου μεγέθους επίθεση από μια μεγάλη μερίδα του κόσμου: «Αυτή είναι και η παράξενη ιδιοφυΐα των καθοδηγητών της κοινωνίας μας: να διασφαλίζει ότι η οργή του κόσμου θα κατευθύνεται εναντίον όσων ασκούν επαγγέλματα με νόημα και ουσία, εναντίον όσων η δουλειά έχει έναν ξεκάθαρο και αδιαμφισβήτητο κοινωνικό ρόλο να διατελέσει. Ακριβώς σε αυτή την κοινωνία φαίνεται να επικρατεί η αντίληψη ότι όσο πιο επωφελής είναι για τους άλλους η δουλειά ενός ανθρώπου, τόσο δεν θα πρέπει να πληρώνεται γι' αυτή.»

ΥΓ. Μέσα από αυτά τα λόγια του Graeber κατάλαβα επιτέλους γιατί ποτέ μου, όσον αφορά τους εκπαιδευτικούς, δεν μου άρεσε η λέξη «λειτούργημα». Προτιμούσα πάντα την λέξη «δουλειά».

Δημήτρης Τσιριγώτης. Φυσικός