Αφηγηματικοί Τρόποι-Αφηγηματικές Τεχνικές

OI ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚOI ΤΡΟΠΟI ΚΑΙ OI ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Καλό είναι να γνωρίζουμε ότι στη θεωρία της λογοτεχνίας οι αφηγηματικοί τρόποι είναι διαφορετικοί από τις αφηγηματικές τεχνικές. Η διάκρισή τους όμως θα πρέπει να συνδέεται άμεσα με τη σκοπιμότητα της αναζήτησής τους.

Αφηγηματικοί τρόποι ονομάζονται τα συστατικά στοιχεία που συναποτελούν μιαν αφήγηση. Π.χ. έκθεση (καθαρή αφήγηση), διάλογος, περιγραφή, σχόλιο εσωτερικός μονόλογος, ελεύθερο πλάγιο ύφος.

Οι αφηγηματικές τεχνικές σχετίζονται: α) με τον αφηγητή, την υπόστασή του μέσα στο κείμενο, τις σχέσεις αφηγητή-προσώπων, την οπτική γωνία του, β) τη δομή της αφήγησης, το χρόνο, το χώρο, γ) τη ρηματική άρθρωση της αφήγησης, τις συμβάσεις της. Θυμίζουμε τις αφηγηματικές τεχνικές:

Αναδρομή: Είναι αφηγηματική τεχνική κατά την οποία ο αφηγητής μετατοπίζει την αφήγησή του από το τώρα στο τότε της ιστορίας και ανάγεται σε γεγονότα προγενέστερα και παλιότερα.

Αναδρομική αφήγηση: Είναι αφηγηματική τεχνική κατά την οποία ο αφηγητής μετατοπίζει την αφήγησή του από το 2 τώρα στο τότε της ιστορίας και ανάγεται σε γεγονότα προγενέστερα και παλιότερα.

Ανάληψη: Είναι αφηγηματική τεχνική κατά την οποία ο αφηγητής μετατοπίζει την αφήγησή του από το τώρα στο τότε της ιστορίας και ανάγεται σε γεγονότα προγενέστερα και παλιότερα.

Αυτοαναφορικότητα: είναι μια αφηγηματική τεχνική σύμφωνα με την οποία ο συγγραφέας αναφέρεται σε πρώτο πρόσωπο σε πράγματα που αφορούν τον ίδιο.

Αυτόματη γραφή: είναι μια αφηγηματική τεχνική που πρώτοι χρησιμοποίησαν οι υπερρεαλιστές ποιητές, κατά την οποία ο δημιουργός καταγράφει χωρίς καμιά παρέμβαση της λογικής ό,τι του υπαγορεύει το υποσυνείδητό του.

Εγκιβωτισμός: Πολύ συχνά σ' ένα αφηγηματικό κείμενο η ιστορία που έχουμε ξεκινήσει διακόπτεται για να αρχίσει μια άλλη ιστορία, ενδεχομένως μικρότερης έκτασης από την αρχική και με την ολοκλήρωσή της επανερχόμαστε στην αρχική αφήγηση της ιστορίας. Το φαινόμενο αυτό, της ενσωμάτωσης μιας άλλης αφήγησης μέσα στην κύρια αφήγηση, ονομάζεται εγκιβωτισμός.

Ιn medias res: Η λατινική αυτή φράση κατά λέξη σημαίνει: στο μέσο των πραγμάτων, στο μέσο της υπόθεσης, της πλοκής. Η ακριβής σημασία του όρου ωστόσο είναι η εξής: Η αφήγηση δεν παρουσιάζει τα γεγονότα στη χρονική του διαδοχή και αλληλουχία. Η αφήγηση ξεκινά από το κέντρο του μύθου, δηλαδή από το σημαντικότερο για τον συγγραφέα περιστατικό το οποίο αποτελεί και την "καρδιά" της πλοκής.

Πρόδρομη αφήγηση: Αφηγηματική τεχνική κατά την οποία ο συγγραφέας αναφέρεται σε γεγονότα που θα συμβούν μελλοντικά.

Προϊδεασμός: είναι ένας αφηγηματικός τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας μας δίνει μια γενική ιδέα (κάπως αόριστη) ή έναν υπαινιγμό για κάτι που πρόκειται να συμβεί.

Πρόληψη: Αφηγηματική τεχνική κατά την οποία ο συγγραφέας αναφέρεται σε γεγονότα που θα συμβούν μελλοντικά.

Προοικονομία: αφηγηματικός τρόπος ο οποίος σχετίζεται με την πλοκή του μύθου και των γεγονότων. Ο συγγραφέας προετοιμάζει τον αναγνώστη ή τον θεατή για γεγονότα που πρόκειται να ακολουθήσουν.

Ροή συνείδησης: είναι μια τεχνική, που χρησιμοποίησε για πρώτη φορά ο Γουίλιαμ Τζέιμς, με την οποία ο συγγραφέας επιδιώκει να δώσει στον αναγνώστη την εντύπωση της συνεχούς ροής σκέψεων, αισθημάτων, διαθέσεων και αναμνήσεων, όπως έρχονται αναμεμειγμένα στη συνείδηση, χωρίς κάποια λογική αλληλουχία.

Χρόνος αφήγησης: Ο χρόνος που ξετυλίχθηκαν τα γεγονότα της ιστορίας ονομάζεται χρόνος της ιστορίας. Με το χρόνο αυτό εννοούμε την φυσική διαδοχή των γεγονότων. Ο χρόνος αυτός παρουσιάζεται στην αφήγηση με διάφορους τρόπους και έτσι προκύπτει ο χρόνος της αφήγησης (ή αφηγηματικός χρόνος). Ο χρόνος της αφήγησης γενικά δεν συμπίπτει με τον χρόνο της ιστορίας, αφού τα γεγονότα παρουσιάζονται συνήθως με διαφορετική χρονική σειρά, διάρκεια και συχνότητα απ' ότι διαδραματίζονται στην ιστορία. Έτσι, συχνά ο συγγραφέας παραβιάζει τη χρονική σειρά, γι' αυτό έχουμε αναχρονίες (αναδρομική - πρόδρομη), άλλοτε επιταχύνει ή επιβραδύνει την αφήγηση (επιτάχυνση ή επιβράδυνση της αφήγησης) και άλλοτε παρουσιάζει ένα γεγονός περισσότερές από μια φορές.

Χρόνος ιστορίας: Ο χρόνος που ξετυλίχθηκαν τα γεγονότα της ιστορίας ονομάζεται χρόνος της ιστορίας. Με το χρόνο αυτό εννοούμε την φυσική διαδοχή των γεγονότων. Ο χρόνος αυτός παρουσιάζεται στην αφήγηση με διάφορους τρόπους και έτσι προκύπτει ο χρόνος της αφήγησης (ή αφηγηματικός χρόνος). Ο χρόνος της αφήγησης γενικά δεν συμπίπτει με τον χρόνο της ιστορίας, αφού τα γεγονότα παρουσιάζονται συνήθως με διαφορετική χρονική σειρά, διάρκεια και συχνότητα απ' ότι διαδραματίζονται στην ιστορία. Έτσι, συχνά ο συγγραφέας παραβιάζει τη χρονική σειρά, γι' αυτό έχουμε αναχρονίες (αναδρομική - πρόδρομη), άλλοτε επιταχύνει ή επιβραδύνει την αφήγηση (επιτάχυνση ή επιβράδυνση της αφήγησης) και άλλοτε παρουσιάζει ένα γεγονός περισσότερές από μια φορές.

Οι Αφηγηματικοί τρόποι:

α) Διήγηση: Τριτοπρόσωπη αφήγηση (απρόσωπα, χωρίς να μετέχει ο πεζογράφος στα γεγονότα)

β) Μίμηση: Πρωτοπρόσωπη αφήγηση (αφηγείται ένα από τα πρόσωπα του έργου (σπανιότερα μίμηση = Διάλογος ή και Εσωτερικός μονόλογος)

γ) Μεικτός τρόπος: Συνδυασμός διήγησης και μίμησης ή αφήγησης και διαλόγου (ο πιο συχνός τρόπος) 

 Η Εστίαση:

[Αναφέρεται στη σχέση του αφηγητή με τα υπόλοιπα πρόσωπα της ιστορίας, τη γνώση τους για την υπόθεση.]

• Μηδενική: Ο αφηγητής ξέρει περισσότερα από ό,τι τα πρόσωπα, είναι έξω από τη δράση (παντογνώστης). Αφηγητής > Πρόσωπα (Παπαδιαμάντης, Βιζυηνος)

• Εσωτερική: Ο αφηγητής ξέρει όσα και τα πρόσωπα. Αφηγητής = Πρόσωπα

• Εξωτερική: Ο αφηγητής ξέρει λιγότερα από τα πρόσωπα. Αφηγητής < Πρόσωπα 

Οπτική γωνία:

[Αναφέρεται στην προοπτική του αφηγητή απέναντι στην ιστορία, τη σχέση του με την υπόθεση.]

• Εσωτερική: Την ιστορία αφηγείται ο βασικός ήρωας ή ένα δευτερεύον πρόσωπο (αφηγείται μόνο όσα υποπίπτουν στην αντίληψη του).

• Εξωτερική: Ο αφηγητής βρίσκεται έξω από την υπόθεση, οπτική γωνία αφηγείται σε τρίτο πρόσωπο. 

Ο τύπος του αφηγητή:

1. Με βάση τη συμμετοχή του στην ιστορία:

• Ομοδιηγητικός: Συμμετέχει στην ιστορία την οποία αφηγείται είτε ως πρωταγωνιστής (αυτοδιηγητικός αφηγητής) είτε ως παρατηρητής ή αυτόπτης μάρτυρας.

• Ετεροδιηγητικός: Δεν έχει καμιά συμμετοχή στην ιστορία που αφηγείται.

2. Με βάση το αφηγηματικό επίπεδο:

• Ενδοδιηγητικός: Αφηγείται γεγονότα που ανήκουν στην κύρια αφήγηση.

• Εξωδιηγητικός: Αφηγείται γεγονότα και πράξεις ξένα προς το κύριο κείμενο της αφήγησης (εισαγωγικές αφηγήσεις, πρόλογοι…)

• Μεταδιηγητικός: Αφηγείται γεγονότα που συνιστούν δευτερεύουσα αφήγηση (που ενσωματώνεται στην κύρια αφήγηση, είναι αφήγηση μέσα στην αφήγηση), εγκιβωτισμένη αφήγηση. Ο αφηγητής δεν ταυτίζεται με το συγγραφέα. Σε όσες περιπτώσεις ταυτίζονται τα δύο πρόσωπα μιλάμε για αυτοβιογραφία (αυτοδιηγητική αφήγηση).

Ο παντογνώστης αφηγητής: Είναι ο αφηγητής που γνωρίζει τα πάντα, εποπτεύει τα πάντα, αλλά δεν μετέχει στη δράση, δεν είναι δηλαδή ένα από τα πρόσωπα της ιστορίας. Στον παντογνώστη αφηγητή αντιστοιχεί η αφήγηση χωρίς εστίαση, η μηδενική εστίαση δεδομένου ότι αυτός είναι πανταχού παρών σαν ένας «μικρός θεός». 

Ο χρόνος στην αφήγηση:

•  Ιστορικός: Δηλώνει το πόνε χρονολογικά συνέβησαν τα γεγονότα που παρουσιάζονται (το πότε).

• Πραγματικός/Αφηγημένος: Δηλώνει το διάστημα που καλύπτουν τα γεγονότα που παρουσιάζει η αφήγηση (το πόσο).

• Αφηγηματικός: Δηλώνει το πώς αξιοποιείται, πώς παρουσιάζεται ο χρόνος στη διαδικασία της αφήγησης (το πώς):

α) ως προς τη σειρά παρουσίασης των γεγονότων:

- Ευθύγραμμος (όταν ακολουθεί τη φυσική σειρά των γεγονότων).

- Με αναχρονίες (όταν γίνονται ανακατατάξεις στη φυσική σειρά των γεγονότων):

• Αναδρομές ή αναδρομικές αφηγήσεις ή αναλήψεις ή FLASH BACK (επιστροφή στο παρελθόν).

• πρόδρομες αφηγήσεις ή προλήψεις (αναφορές γεγονότων που θα συμβούν αργότερα).

β) ως προς το ρυθμό παρουσίασης των γεγονότων:

- Επιτάχυνση.

- Επιβράδυνση.

- Παράλειψη ή έλλειψη.

γ) ως προς το σημείο έναρξης της υπόθεσης: από την αρχή της υπόθεσης- από τη μέση της υπόθεσης 

Ο αφηγηματικός χρόνος:

Ο αφηγηματικός χρόνος είναι βασικό στοιχείο της αφήγησης και διακρίνεται:

- στο χρόνο του πομπού, δηλαδή την εποχή στην οποία ζει ο συγγραφέας,

- στο χρόνο του αφηγητή, που συνήθως ταυτίζεται με το χρόνο των γεγονότων της αφήγησης, και

- στο χρόνο του δέκτη, δηλαδή την εποχή στην οποία ζει ο αναγνώστης.

Ο χρόνος αυτός είναι εξωκειμενικός και δεν έχει σχέση με την αφήγηση.

Ο εσωτερικός/εσωκειμενικός χρόνος μπορεί να διακριθεί στο χρόνο της ιστορίας και στο χρόνο της αφήγησης:  ο χρόνος της ιστορίας είναι ο φυσικός χρόνος στον οποίο εκτυλίσσεται η ιστορία, η φυσική σειρά των γεγονότων.

• Ο χρόνος της αφήγησης δε συμπίπτει με το χρόνο της ιστορίας, γιατί τα γεγονότα της αφήγησης δεν ακολουθούν πάντοτε τη φυσική χρονική σειρά. Ο  αφηγητής συχνά παραβιάζει την ομαλή χρονική πορεία για να γυρίσει προσωρινά στο παρελθόν, ή αφηγείται ένα γεγονός που πρόκειται να διαδραματιστεί αργότερα. Έτσι, προκύπτουν παραβιάσεις στη φυσική σειρά των γεγονότων, που τις ονομάζουμε αναχρονίες και τις διακρίνουμε σε:

- Αναδρομικές αφηγήσεις/αναδρομές ή αναλήψεις Είναι η τεχνική κατά την οποία διακόπτεται η κανονική χρονική σειρά των συμβάντων για να εξιστορηθούν γεγονότα του παρελθόντος. Η μετατόπιση αυτή του χρόνου της αφήγησης και η επιστροφή στο αρχικό χρονικό σημείο μπορεί να είναι σύντομη ή εκτεταμένη.

- Πρόδρομες αφηγήσεις/προλήψεις: Ο αφηγητής κάνει λόγο εκ των προτέρων για γεγονότα που θα γίνουν αργότερα, αναφέρεται δηλαδή σε ένα μελλοντικό σημείο της αφήγησης.

Άλλες τεχνικές με τις οποίες παραβιάζεται η ομαλή, φυσική χρονική σειρά:

In medias res(βλέπε παραπάνω).

• Εγκιβωτισμός: Σε κάθε αφηγηματικό κείμενο υπάρχει μια κύρια αφήγηση, που αποτελεί την αρχική ιστορία, και μικρότερες, δευτερεύουσες αφηγήσεις μέσα στην κύρια αφήγηση, που διακόπτουν την ομαλή ροή του χρόνου. Αυτή η «αφήγηση μέσα στην αφήγηση» ονομάζεται εγκιβωτισμένη αφήγηση ή εγκιβωτισμός.

• Παρέκβαση/ παρέμβλητη (εμβόλιμη) αφήγηση: Είναι η προσωρινή διακοπή της φυσικής ροής των γεγονότων και η αναφορά σε άλλο θέμα που δε σχετίζεται άμεσα με την υπόθεση του έργου.

• Προϊδεασμός/προσήμανση: Είναι η ψυχολογική προετοιμασία του αναγνώστη από τον αφηγητή για το τι πρόκειται να ακολουθήσει.

• Προοικονομία: Είναι ο τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας διευθετεί τα γεγονότα και δημιουργεί τις κατάλληλες προϋποθέσεις, ώστε η εξέλιξη της πλοκής να είναι για τον αναγνώστη φυσική και λογική. Ο χρόνος της αφήγησης, με κριτήριο τη διάρκεια των γεγονότων, έχει τις ακόλουθες σχέσεις με το χρόνο της ιστορίας:

• Ο χρόνος της αφήγησης μπορεί να είναι μικρότερος από το χρόνο της ιστορίας, όταν ο αφηγητής συμπυκνώνει το χρόνο (συστολή του χρόνου) και παρουσιάζει συνοπτικά (σε μερικές σειρές) γεγονότα που έχουν μεγάλη διάρκεια. Με τον τρόπο αυτό επιταχύνεται ο ρυθμός της αφήγησης.

• Ο χρόνος της αφήγησης μπορεί να είναι μεγαλύτερος από το χρόνο της ιστορίας, όταν ο αφηγητής επιμηκύνει το χρόνο (διαστολή του χρόνου) και παρουσιάζει αναλυτικά γεγονότα που διαρκούν ελάχιστα. Με τον τρόπο αυτό επιβραδύνεται ο ρυθμός της αφήγησης.

• Ο χρόνος της αφήγησης είναι ίσος με το χρόνο της ιστορίας, συνήθως σε διαλογικές σκηνές.

Ανακεφαλαιώνοντας, οι τεχνικές με τις οποίες ο συγγραφέας συντομεύει το χρόνο της αφήγησης είναι:

• Η επιτάχυνση: γεγονότα που έχουν μεγάλη διάρκεια παρουσιάζονται σύντομα.

• Η παράλειψη: κάποια γεγονότα δεν αναφέρονται καθόλου, επειδή δε σχετίζονται με την ιστορία.

• Η περίληψη: όταν τα ενδιάμεσα γεγονότα παρουσιάζονται συνοπτικά.

• Η έλλειψη ή το αφηγηματικό κενό: όταν ο αφηγητής παραλείπει ένα τμήμα της ιστορίας ή κάποια γεγονότα που εννοούνται εύκολα ή δε συμβάλλουν ουσιαστικά στην πλοκή.

Η τεχνική με την οποία ο συγγραφέας διευρύνει το χρόνο της αφήγησης είναι:

• Η επιβράδυνση: γεγονότα που έχουν μικρή διάρκεια παρουσιάζονται εκτεταμένα.

Άλλες φορές παρατηρούμε μια φράση ή ένα βασικό θέμα να επαναλαμβάνεται στερεότυπα, κατά διαστήματα, στο έργο. Τότε μιλάμε για ένα μοτίβο το οποίο έχει κάποια συγκεκριμένη λειτουργία μέσα στην αφήγηση. Μπορεί δηλαδή να κλιμακώνει τη δράση ή να περιγράφει μια ψυχική κατάσταση κ.ά.