Ιστορία Β Λυκείου - Περιληπτική απόδοση

ΙΣΤΟΡΙΑ Β’ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΣΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ

330 (ίδρυση Κωνσταντινούπολης) – 641 (τέλος βασιλείας Ηρακλείου): σταδιακή μετάβαση από την αρχαιότητα στο Μεσαίωνα, συνυπάρχει το παλιό με το νέο

Παράγοντες μετασχηματισμού:

Καθιέρωση χριστιανισμού

Μεταφορά πρωτεύουσας

Διαίρεση σε Δυτικό και Ανατολικό τμήμα ( 4ος αι ) – μετεξέλιξη  Ανατολικού σε Βυζαντινή Αυτοκρατορία

Χαρακτηριστικά μεταβατικής περιόδου:

Ανασφάλεια, παρακμή

Φυσικές καταστροφές και εισβολές ξένων λαών οδηγούν σε συρρίκνωση ή εγκατάλειψη πόλεων ( Αθήνα )

Νέες πόλεις οχυρές και ασφαλείς αλλά υποδεέστερες οικονομικά και πολιτιστικά

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 : ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ ΩΣ ΤΗΝ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΒΕΡΝΤΕΝ

1. ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ ΚΑΙ Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ (565-610):

Α. Εξωτερικά προβλήματα: το Βυζάντιο κυκλώνεται από εχθρούς

-Ανατολικά: οι Πέρσες, αντικείμενο διεκδίκησης η Αρμενία – ο Μαυρίκιος συνάπτει συνθήκη ειρήνης με το Χοσρόη το Β’

-Βαλκάνια : Αβαροσλάβοι: εισβολές και διείσδυση έως την Πελοπόννησο – οι Άβαροι επιστρέφουν , οι Σλάβοι δημιουργούν μόνιμες εγκαταστάσεις, τις σλαβηνίες

-Ιταλία: Λογγοβάρδοι : καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος της Ιταλίας – Ο Μαυρίκιος ιδρύει τα εξαρχάτα της Ραβένας και της Καρχηδόνας – ο έξαρχος συγκεντρώνει πολιτικές και στρατιωτικές αρμοδιότητες – τα εξαρχάτα, πρόδρομοι των θεμάτων

Β. Εσωτερικά προβλήματα:

-Κινήματα εξαιτίας της οικονομικής δυσπραγίας και των κοινωνικών αντιθέσεων ( Ο Μαυρίκιος χάνει τη ζωή του σε ένα από αυτά )

-Βασιλεία Φωκά: στρατιωτικές αποτυχίες, τυραννία, τρομοκρατία, διάλυση

2. Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΟΥ  ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ (610-641). ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ

Α. Εξωτερικοί κίνδυνοι

-Οι αβαροσλαβικές επιδρομές συνεχίζονται, καταστρέφονται πόλεις, η Θεσσαλονίκη πολιορκείται επανειλημμένα,  ο πληθυσμός συρρικνώνεται στο εσωτερικό της Βαλκανικής – διατηρείται στις παράκτιες περιοχές.

-Οι Σλάβοι δημιουργούν μόνιμες εγκαταστάσεις, τις σκλαβηνίες,

-Οι Πέρσες  κατακτούν μεγάλες περιοχές του ανατολικού κράτους, κυριεύουν τα Ιεροσόλυμα και μεταφέρουν τον Τίμιο Σταυρό στην πρωτεύουσά τους.

-Ο Ηράκλειος με τη βοήθεια του πατριάρχη Σέργιου ξεκινά ιερό πόλεμο – αποφασιστική νίκη των Βυζαντινών στη Νινευί, ο Τίμιος Σταυρός επιστρέφει θριαμβευτικά στα Ιεροσόλυμα

Β. Εσωτερική αναδιοργάνωση

-Δημιουργούνται τα θέματα: διοικητικές περιφέρειες  ( αρχικά στη Μ. Ασία, αργότερα σε όλη τη Βαλκανική )  με δικό τους διοικητικό και αμυντικό μηχανισμό- η ανώτατη στρατιωτική και πολιτική ηγεσία στο στρατηγό. Οι στρατιώτες διαθέτουν ιδιόκτητα και αναπαλλοτρίωτα κτήματα, τα στρατιωτόπια,  από τα οποία συντηρούνται, με την υποχρέωση στρατιωτικής υπηρεσίας. Οι νέοι στρατιώτες – αγρότες υπερασπίζονται με αυταπάρνηση την ιδιοκτησία τους  και αποτελούν στο εξής τη δυναμικότερη τάξη του Βυζαντίου και τη ραχοκοκαλιά του κράτους.

-Αναδιοργάνωση της κρατικής μηχανής: δημιουργούνται τα λογοθέσια – Ο Λογοθέτης του Γενικού ( υπεύθυνος των οικονομικών ) και ο Λογοθέτης του Δρόμου ( ένα είδος πρωθυπουργού )

Γ. Εξελληνισμός του κράτους:

-Το Βυζαντινό κράτος χάνει μεγάλο μέρος των ανατολικών επαρχιών, αλλά κερδίζει εθνολογική ομοιογένεια – ο περισσότεροι κάτοικοι Έλληνες ή εξελληνισμένοι – τα ελληνικά επίσημη γλώσσα του κράτους.

-Ο Ηράκλειος εγκαταλείπει τους ρωμαϊκούς τίτλους και ονομάζεται πιστός εν Χριστώ βασιλεύς

3. Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜ

 Α. Προϊσλαμική Αραβία

Αγροτική κοινωνία μόνιμα εγκατεστημένη στη Νότια Αραβία, στη Βόρεια νομαδική και φυλετικά οργανωμένη που επιδίδονταν σε εμφύλιους πολέμους και λεηλασίες.

Β. Οργάνωση των Αράβων

-Μωάμεθ: Πολυταξιδεμένος οδηγός καραβανιών. Ιδρύει μια νέα θρησκεία, το ισλάμ, με  πολλά  στοιχεία από τον ιουδαϊκή και τη χριστιανική θρησκεία. Το 613 αρχίζει να την διδάσκει δημόσια.

Το 622 εκδιώκεται από τη Μέκκα και καταφεύγει στη Μεδίνα – η αποδήμησή του ονομάζεται «εγίρα» και αποτελεί την αφετηρία του χρονολογικού συστήματος των Αράβων.

Μέσα σε μια 10ετία επιβάλλει τη νέα θρησκεία (Μουσουλμανισμός) και συνενώνει τις αραβικές φυλές

-Διδασκαλία: Ιερό βιβλίο το Κοράνι – δεν καθορίζει μόνο τη θρησκευτική συμπεριφορά των πιστών, αλλά και τις υποχρεώσεις που έχουν ως πολίτες

-Υποχρέωση των πιστών ο ιερός πόλεμος (τζιχάντ), δηλ η διάδοση της θρησκείας με τα όπλα – αυτή η πίστη οδηγεί σε ραγδαία εξάπλωση του ισλάμ

-Η κοσμική δικαιοσύνη δε διαχωρίζεται από τη θρησκευτική – ο ανώτατος άρχοντας ταυτόχρονα θρησκευτικός και πολιτικός ηγέτης – θεοκρατικό κράτος. Όποιος παραβιάζει τους κανόνες δικάζεται από τον Μουφτή ή τον Καδή.

-Μετά το θάνατο του Μωάμεθ (632):  Θρησκευτικός και πολιτικός ηγέτης αναλαμβάνει ο χαλίφης – τοποτηρητής του προφήτη –θρησκευτικό πρότυπο και αρχηγός κράτους ταυτόχρονα

4. ΟΙ ΑΡΑΒΙΚΕΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥΣ

Α. Η αραβική εξάπλωση

-Την  εκπληκτική ταχύτητα των αραβικών κατακτήσεων εξηγούν :

Ο θρησκευτικός φανατισμός των μαχητών

Η εξάντληση Βυζαντινών και Αράβων λόγω του μεταξύ τους πολέμου

Η ψυχική αποξένωση των  μονοφυσιτικών επαρχιών  Συρίας, Αιγύπτου από το ορθόδοξο κέντρο της Κωνσταντινούπολης

-Απώλειες:

Χάνονται οι ανατολικές επαρχίες (Συρία, Περσία, Αρμενία, Μεσοποταμία)

Χάνεται η Αίγυπτος – βαρύ πλήγμα, σιτοβολώνας του Βυζαντίου

Καταλαμβάνεται η Β. Αφρική και μέρος της Βησιγοτθικής Ισπανίας

Η προέλασή τους αναχαιτίζεται από τους Φράγκους στο Πουατιέ (732 μ.Χ.)

Β. Πόλεμος στη θάλασσα και οι πολιορκίες της Κωνσταντινούπολης

Χαλίφης Μωαβίας: Συνειδητοποιεί ότι ο πόλεμος με το Βυζάντιο θα κριθεί στη θάλασσα. Ναυπηγεί στόλο και καταλαμβάνει την πρωτεύουσα της Κύπρου, τη  Ρόδο και την  Κω. Στόχος η Κωνσταντινούπολη.

Ακολουθούν δύο απόπειρες των Αράβων να καταλάβουν την Κωνσταντινούπολη. Αποτυγχάνουν χάρις στην αποφασιστικότητα των Βυζαντινών και το υγρό πυρ.

Γ. Αραβοβυζαντινές συγκρούσεις στη Μ. Ασία και την ανατολική Μεσόγειο 

Στις αρχές του 9ου αι. εσωτερικές διαμάχες αναγκάζουν τους Άραβες να σταματήσουν προσωρινά τις επιθέσεις στο Βυζάντιο

Αργότερα όμως, εκμεταλλευόμενοι   την αναστάτωση που προκαλεί στο Βυζάντιο η επανάσταση του Θωμά Σλάβου και την παραμέληση του στόλου τους, καταλαμβάνουν την Κρήτη και κάνουν απόβαση στη Σικελία.

Ο αυτοκράτορας Θεόφιλος δίνει σκληρές μάχες με τους Άραβες στη Μ. Ασία. Κατά τη διάρκεια τους καταστρέφεται η ιδιαίτερη πατρίδα του, το Αμόριο

Συνέπειες των Αραβικών κατακτήσεων:

Τέλος στην ελληνορωμαϊκή κυριαρχία στην Μεσόγειο, και εμφάνιση νέου κόσμου.

Τη βυζαντινή θαλασσοκρατία  διαδέχεται μια περίοδος συγκυριαρχίας Αράβων – Βυζαντινών

Τα θαλάσσια σύνορα του Βυζαντίου υποχώρησαν στη γραμμή Κρήτη-Κύπρος-Κιλικία.

Στα νησιά συνεχείς επιδρομές  του αραβικού στόλου μειώνουν τον πληθυσμό  και επιφέρουν περιορισμό του εμπορίου.

Στις μικρασιατικές περιοχές περιορίζονται οι αγροτικές δραστηριότητες και πλήττεται και εδώ τα εμπόριο.

5. ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑ 

Ξεκινά στα χρόνια των Ισαύρων – πρωτεργάτες οι δύο πρώτοι Ίσαυροι ( Λέων Γ’ και Κωνσταντίνος Ε’ )

 Α. Συνθήκες εκδήλωσης

-Ιδεολογική βάση του κινήματος ήταν οι ανεικονικές αντιλήψεις των ανατολικών επαρχιών. Επιχείρημά τους: η απεικόνιση του θείου με ανθρώπινη μορφή δεν συμβιβάζεται με τον χαρακτήρα του Χριστιανισμού ως πνευυματικής θρησκείας.

-Συχνές οι υπερβολές  κατά τη λατρεία των εικόνων και των λειψάνων, που φτάνουν  στα όρια της δεισιδαιμονίας – οι Άραβες χαρακτηρίζουν τους Βυζαντινούς ειδωλολάτρες

Το βυζαντινό κράτος στηρίζεται σ’ αυτούς, για να αντιμετωπίσει τους πειρατές στα παράλια και τα νησιά , τους Σλάβους και τους Βούλγαρους στη Βαλκανική. Οι αυτοκράτορες αναγκασμένοι σχεδόν να υποστηρίξουν τους εικονομάχους.

Β. Έναρξη εικονομαχίας

-Αφορμή: Ένας μεγάλος σεισμός στη Σαντορίνη ερμηνεύεται ως θεϊκή οργή για την ειδωλολατρική προσκύνηση των εικόνων.

-Πρώτη εκδήλωση της εικονομαχίας η διαταγή του Λέοντα Γ’ να απομακρυνθεί μια εικόνα του Χριστού από τη Χαλκή Πύλη του Παλατιού

-Ξεσπούν αντιδράσεις που απλώνονται ως τη Στερεά Ελλάδα – ο θεματικός στόλος κινείται εναντίον του αυτοκράτορα, αλλά νικιέται σον Ελλήσποντο.

-Το 730 το πρώτο επίσημο εικονομαχικό διάταγμα: προέβλεπε καταστροφή των εικόνων και διώξεις εικονόφιλων. Κατά την εφαρμογή του έχουμε βασανισμούς, διώξεις, δημεύσεις περιουσιών των εικονολατρών.

-Ο Πάπας αντιδρά στο διάταγμα και στρέφεται πλέον προς τους Φράγκους – αρχίζει να γίνεται φανερή η ρήξη Ανατολικής – Δυτικής Εκκλησίας

Γ. Κορύφωση

Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Ε’ ανελέητη εκστρατεία εναντίον μοναχών και μοναστηριών που αποτελούσαν προπύργια εικονολατρίας . Οι διώξεις νομιμοποιούνται με τη Σύνοδο της  Ιέρειας Ζ’ Οικουμενική Σύνοδος. Όμως επί Κωνσταντίνου ΣΤ΄ και Ειρήνης καταδικάζεται η εικονομαχία.

Δ. Αναζωπύρωση και τέλος Εικονομαχίας

-Το θέμα επαναφέρουν οι αυτοκράτορες Λέοντας Ε’ και Θεόφιλος πιο ήπια.

-Οριστική λύση από τη Θεοδώρα ( γυναίκα Θεόφιλου, κρυφή εικονολάτρισσα ) – επικυρώνει τα πρακτικά της Ζ’ Οικουμενικής Συνόδου και αποκαθιστά τις εικόνες.

-Οριστική αποτυχία του κράτους να υποτάξει οριστικά στη βούλησή του την Εκκλησία

6. ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 

 Α. Οικονομία (6ος – 9ος αι)

-Τον 6ο αι επιδημίες, φυσικές καταστροφές και πόλεμοι μειώνουν τον πληθυσμό της αυτοκρατορίας. Ωστόσο αρκετές πόλεις επιβιώνουν και μερικές μάλιστα ακμάζουν (Έφεσος, Νίκαια)

-Οι αστικές δραστηριότητες περιορίζονται και το εξωτερικό εμπόριο φθίνει: Οι Άραβες ελέγχουν τους χερσαίους εμπορικούς δρόμους  και τα λιμάνια της Ανατολής – επιβάλλουν υψηλούς τελωνειακούς δασμούς. Στη Δύση μειώνεται στο ελάχιστο – ο θαλάσσιες μεταφορές εξαιρετικά δύσκολες λόγω της πειρατείας

-8ος – 9ος αι.: Αύξηση πληθυσμού, Εμπόριο και οικονομία αρχίζουν να ανακάμπτουν, Τολμηρά δημοσιονομικά μέτρα από το Νικηφόρο τον Α’ ( «κακώσεις»):

1. Ακύρωση φοροαπαλλαγών και εγγραφή σε φορολογικούς καταλόγους

2. Επιβολή καπνικού φόρου στους παροίκους των μονών και των ναών  και στα φιλανθρωπικά ιδρύματα

3. Συλλογική ευθύνη της κοινότητας για την καταβολή φόρων (αλληλέγγυον)

4. Απαγόρευση τοκογλυφίας

5. Δημιουργία κλήρων και για τους ναύτες – στρατιώτες

6. Υποχρέωση πλοιοκτητών να δανείζονται από το κράτος με υψηλό επιτόκιο

Β. Στρατιωτικοποίηση και εποικισμοί

-Η στρατιωτικοποίηση της βυζαντινής κοινωνίας εκφράζεται με :

Την εμφάνιση οικογενειακών επωνύμων, που χαρακτηρίζουν μεγάλες στρατιωτικές οικογένειες

Την ανέγερση πόλεων – κάστρων

Τη βαθμιαία επέκταση του θεσμού των θεμάτων με τη δημιουργία νέων (και ναυτικών)  και τη διαίρεση παλαιότερων σε μικρότερα

-Πρόβλημα για το Βυζάντιο η εγκατάσταση μεγάλου αριθμού Σλάβων στις ευρωπαϊκές επαρχίες. Το πρόβλημα αντιμετωπίζεται με συγκροτημένη εποικιστική πολιτική:

Βυζαντινοί κάτοικοι από τη Μ. Ασία μεταφέρονται σε σλαβηνίες, για να ενισχύσουν την εκεί παρουσία των Βυζαντινών και αντίστροφα Σλάβοι μεταφέρονται κυρίως στη Μ.Ασία.

Από τα τέλη του 8ου αι οι Σλάβοι σταδιακά ενσωματώνονται και αφομοιώνονται

Γ. Το κίνημα του  Θωμά του  Σλάβου

-Εκδηλώνεται τον 8ο αι στη Μ. Ασία στα χρόνια του Μιχαήλ Β’. Ο Θωμάς Σλάβος εμφανίζεται ως προστάτης των φτωχών και υπόσχεται φοροαπαλλαγές.

-Ο Θωμάς στέφεται αυτοκράτορας από τον Πατριάρχη Αντιόχειας.

-Η αναταραχή μεταδίδεται γρήγορα σε στρατό και στόλο. Μόνο τα 2 από τα 6 θέματα μένουν πιστά στον αυτοκράτορα.

-Ο Θωμάς πολιορκεί την Κωνσταντινούπολη, αλλά τελικά αναγκάζεται να λύσει την πολιορκία, συλλαμβάνεται και θανατώνεται.

-Το κίνημα θεωρείται λιγότερο κοινωνική επανάσταση και περισσότερο εμφύλιος πόλεμος για τη διεκδίκηση του θρόνου και σύγκρουση μεταξύ κεντρικής εξουσίας και επαρχιών.

7. ΣΛΑΒΟΙ ΚΑΙ ΒΟΥΛΓΑΡΟΙ

Α. Σκλαβηνίες

Μόνιμες εγκαταστάσεις Σλάβων στη Βαλκανική χερσόνησο.

Στο χώρο του Βυζαντίου οι σκλαβηνίες αρχικά ημιαυτόνομες αυτόνομες νησίδες, πλήρωναν φόρο υποτέλειας στο Βυζάντιο.

Από τις σκλαβηνές στα βορειοδυτικά της Βαλκανικής θα προκύψουν τον 9ο αι τα κρατίδια των Σλάβων και των Κροατών – η ύπαρξη τους θα διευκολύνει τον εκχριστιανισμό των δύο λαών.

Οι σκλαβηνίες στα νότια της χερσονήσου ενσωματώνονται σταδιακά στο βυζαντινό κράτος

Β. Η ίδρυση του κράτους των Βουλγάρων

-Τον 7ο αι ιδρύεται το κράτος των Βουλγάρων – νικούν το βυζαντινό στρατό και  κατακτούν τα εδάφη μεταξύ Αίμου, Δούναβη και Ευξείνου Πόντου.

-Το βυζάντιο αναγκάζεται να αποδεχτεί τη νέα κατάσταση – η διείσδυση Σλάβων στην περιοχή την έχει αποσπάσει ουσιαστικά από τον έλεγχο του Βυζαντίου.

-Κατά περιόδους Βυζαντινοί και Βούλγαροι συμμαχούν.

-Τον 8ο αι ο Κωνσταντίνος ο Ε’ προσπαθεί να καταλύσει το βουλγαρικό κράτος εκμεταλλευόμενος την εσωτερική κρίση που αντιμετωπίζει λόγω της σύγκρουσης της φιλοβυζαντινής με την αντιβυζαντινή μερίδα. Το Βυζάντιο επικρατεί και αποκαθιστά την υπεροχή του – δεν καταφέρνει όμως να καταλύσει το βουλγαρικό κράτος

Γ. Η Βουλγαρία υπό τον Κρούμο

9ος αι – το κράτος του πλέον ισχυρό - συγκρούεται με τον Νικηφόρο Α’ και τον συντρίβει. Ο αυτοκράτορας νεκρός στο πεδίο της μάχης. Ο Κρούμος προελαύνει μέχρι την Κωνσταντινούπολη – ο ξαφνικός θάνατός του όμως απαλλάσσει το Βυζάντιο από ένα επικίνδυνο εχθρό – ο διάδοχός του υπογράφει 30ετή συνθήκη ειρήνης.

Δ. Οργάνωση του βουλγαρικού κράτους

-Δύο φυλετικά στοιχεία : οι  πρωτοβούλγαροι και οι Σλάβοι

-Την πολιτική του κράτους καθορίζουν ο χάνος και ο πρωτοβουλγαρική αριστοκρατία, ενώ οι Σλάβοι ηγέτες των σκλαβηνιών έχουν  ως ένα βαθμό αυτονομία.

-Τον 9ο αι αποδυναμώνονται ο Σλάβοι ηγεμόνες και ενισχύεται η κεντρική εξουσία.

-Οι Βούλγαροι εκσλαβίζονται λόγω της αριθμητικής υπεροχής των Σλάβων – αποκτούν εθνική ομοιογένεια.

8. ΤΟ ΦΡΑΓΚΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΥΠΟ ΤΙΣ ΔΥΝΑΣΤΕΙΕΣ ΤΩΝ ΜΕΡΟΒΙΓΓΕΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΚΑΡΟΛΙΔΩΝ

Α. Η εποχή των Μεροβιγγείων και η κρίση του Φραγκικού κράτους

Το βασίλειο των Φράγκων ιδρύεται στα τέλη του 5ου αι από το γενάρχη της δυναστείας των Μεροβιγγείων Χλωδοβίκο και γίνεται το ισχυρότερο κράτος στη Δύση.

Λόγω της ανικανότητας των διαδόχων παρακμάζει οικονομικά και πολιτιστικά και διασπάται

Στα τέλη του 7ου αι η κατάσταση βρίσκεται σε αδιέξοδο, μόνος σταθερός παράγοντας η Εκκλησία

Β. Οι Καρολίδες και η ακμή της φραγκικής δύναμης

-Ο αυλάρχης Κάρολος Μαρτέλος καταφέρνει να αναχαιτίσει τους Άραβες στο Πουατιέ της Γαλλίας – το αξίωμα του αυλάρχη αποκτά αυξημένο κύρος.

-Αναλαμβάνει την εξουσία και γίνεται ιδρυτής της δυναστείας των Καρολιδών

-Ο γιος του Καρόλου, Πιπίνος, στέφεται αυτοκράτορας από τον Πάπα και ως αντάλλαγμα του δωρίζει την περιοχή από τη Ραβένα μέχρι τη Ρώμη – ίδρυση παπικού κράτους

-Ο διάδοχος του Πιπίνου Κάρολος ο Μέγας (Καρλομάγνος) επεκτείνει τα σύνορα του κράτους  στο μεγαλύτερο μέρος της Δυτικής Ευρώπης και ενισχύει την εσωτερική οργάνωση με τα εξής μέτρα: διαίρεσε διοικητικά το κράτος του σε 200 κομητείες (οι κόμητες ασκούσαν στρατιωτική και πολιτική διοίκηση, συχρόνως ήταν δικαστές και φοροεισπράκτορες),  ενεργοποιεί το θεσμό των βασιλικών απεσταλμένων με σκοπό να ελέγχει την εφαρμογή των διαταγμάτων του και προβαίνει σε εκκλησιαστικές μεταρρυθμίσεις

Γ.  Το πρόβλημα των δύο αυτοκρατοριών

-Ο Κάρολος καταλύει το κράτος των Λογγοβάρδων. Έτσι το Φραγκικό κράτος ισχυροποιείται.

-Το Βυζάντιο προσπαθεί να προσεγγίσει διπλωματικά τον Κάρολο (αρραβώνες Κωνσταντίνου ΣΤ’ με Ροτρούδη), αλλά οι σχέσεις τους οδηγούνται  σε ρήξη.

-Χριστούγεννα του 800: ο Πάπας στέφει τον Κάρολο αυτοκράτορα του ρωμαϊκού κράτους.

-Το Βυζάντιο σκανδαλίζεται – θεωρεί τη στέψη του Καρόλου σφετερισμό των νομίμων δικαιωμάτων του στη ρωμαϊκή κληρονομιά.

-Τελικά, και ενώ το Βυζάντιο αναμένει την επίθεσή του, ο Κάρολος παίρνει διπλωματικές πρωτοβουλίες και εξομαλύνει τις σχέσεις του με το Βυζάντιο.

-Η πολιτιστική και θρησκευτική διάσταση μεταξύ Ανατολής και Δύσης γίνεται και πολιτική

Δ. Η διάσπαση της αυτοκρατορίας του Καρόλου

Μετά το θάνατο του Καρόλου η διοικητική ενότητα του κράτους κλονίζεται (Λουδοβίκος).

Τελικά με τη συνθήκη του Βερντέν (από τους διαδόχους του Λουδοβίκου) η αυτοκρατορία διασπάται σε τρία μέρη, από τα οποία προκύπτουν τα σημερινά κράτη της Γερμανίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ. ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΕΡΜΑΤΙΣΜΟ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ ΩΣ ΤΟ ΣΧΙΣΜΑ ΤΩΝ ΔΥΟ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ

1. ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

Α. Ο εκχριστιανισμός των Σλάβων

Στη Ρωσία: μετά από μια επίθεση των Ρώσων στην Κωνσταντινούπολη οργανώνεται ιεραποστολή στη χώρα – πρώτα σπέρματα χριστιανισμού.

Στη Μοραβία (περιελάμβανε περιοχές της σημερινής Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης ). Μετά από πρόσκληση του ηγεμόνα της χώρας οι αδελφοί Κύριλλος και Μεθόδιος αναλαμβάνουν τον εκχριστιανισμό της χώρας. Ο Κύριλλος επινοεί  το γλαγολιτικό που στηρίζεται στο ελληνικό και μεταφράζει την Αγία γραφή στα Σλαβονικά. Οι διάδοχοι των δύο ιεραποστόλων εκδιώκονται από τη χώρα και τελικά η Εκκλησία της χώρας περνά στον έλεγχο της Ρώμης – ο βυζαντινός πολιτισμός όμως έχει προλάβει να  ριζώσει βαθιά.

Στη Βουλγαρία: αρχικά οι Βούλγαροι ζητούν ιεραποστολή από τη Ρώμη, αλλά οι βυζαντινοί κινούμενοι αστραπιαία  αποκλείουν τα σύνορα της Βουλγαρίας – ο Βούλγαρος ηγεμόνας υποχωρεί και μάλιστα βαπτίζεται χριστιανός

Β. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των δύο Εκκλησιών – Το Πρώτο Σχίσμα

-Μετά το βάπτισμα του Βούλγαρου ηγεμόνα  ο Πατριάρχης Φώτιος οργανώνει την Εκκλησία της Βουλγαρίας.

-Αντίδραση από τους βούλγαρους ευγενείς. Συντρίβονται από τον ηγεμόνα της χώρας  Βόρη. Η ανάθεση όμως του επισκοπικού θρόνου της Βουλγαρίας σε Έλληνα απογοητεύει το Βόρη.  Ακολούθησε μια αποτυχημένη προσπάθεια για δημιουργία αυτόνομης βουλγαρικής εκκλησίας με τη βοήθεια του Πάπα (στροφή προς τη Δύση).

-Με αφορμή το βουλγαρικό ζήτημα ο Πατριάρχης Φώτιος κατηγορεί τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία κυρίως για το δόγμα filioque («και εκ του Υιού εκπορευόμενον», ότι δηλαδή το Άγιο Πνεύμα προέρχεται και από τον Υιό ), ο Πάπας Νικόλαος αναθεματίζεται  και έτσι φτάνουμε στο Α’ Σχίσμα

-Η Βουλγαρική Εκκλησία εντάσσεται τελικά στη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου

3. ΚΟΙΝΩΝΙΑ

 Α. Ανώτερη Αριστοκρατία

-Η σύνθεση της κυρίαρχης τάξης από τον 8ο αι μετασχηματίζεται – το κράτος προσπαθεί να αντικαταστήσει τους μεγαλογαιοκτήμονες με μια παλατιανή αριστοκρατία.

-Οι μεγαλογαιοκτήμονες προσπαθούν να ενταχθούν σ’αυτήν την υψηλά αμειβόμενη αριστοκρατία – η αριστοκρατία της γης  και η αριστοκρατία των αξιωμάτων συνδέονται με επιγαμίες – τελικά η ανώτερη τάξη ενοποιείται – κυριαρχούν οι βασιλικοί: μέλη της ανώτερης αριστοκρατίας που μονοπωλούν τα ανώτερα στρατιωτικά και πολιτικά αξιώματα

-Οι αγροτικές κοινότητες και ο δήμος περνούν σταδιακά στον έλεγχο των Δυνατών

Β. Μεσαία Ταξη 

-Στη διάρκεια του 10ου και του 11ου αιώνα διαμορφώνεται εμποροβιοτεχνική τάξη, που συντελεί αποφασιστικά στην ευημερία του κράτους (αύξηση νομισματικής κυκλοφορίας)

-Αποτελείται από τολμηρούς μεγαλέμπορους που επιχειρούν μακρινά ταξίδια – εξασφαλίζουν μεγάλα κέρδη και κερδίζουν συμμετοχή στην εξουσία: συμμετέχουν στη Σύγκλητο και αποκτούν λόγο στην ενθρόνιση ή εκθρόνιση αυτοκράτορα

Γ. Η κοινωνία του χωριού και η πάλη των Δυνατών

-Το βυζαντινό χωρίον συγκροτείται από τον ιερέα, τους Δυνατούς, τους ελεύθερους μικροϊδιοκτήτες και τους δούλους.

-Από τα τέλη του 8ου αι οι κοινωνικές αντιθέσεις εντείνονται – διαμορφώνεται μια νέα αριστοκρατία που πλουτίζει ταχύτατα.

-Οι μικροκαλλιεργητές υπερφορτωμένοι από φόρους προτιμούν να παραχωρήσουν τα κτήματά τους και να μετατραπούν σε παροίκους των Δυνατών

-Ο φόρος των γεωργών που εγκαταλείπουν τη γη βαρύνει  τους γείτονες, οι οποίοι αναγκάζονται επίσης να εγκαταλείψουν τη γη τους ανίκανοι να πληρώσουν και τους νέους φόρους.

-Οι Μακεδόνες αυτοκράτορες προσπαθούν με σειρά μέτρων να χαλιναγωγήσουν τους Δυνατούς και να προστατεύσουν τους μικροκαλλιεργητές, στους οποίους στηρίζεται το κράτος. Σημαντικότερο μέτρο το «αλληλέγγυον» – οι εύποροι κάτοικοι του χωρίου επωμίζονται τους φόρους όσων αδυνατούν να πληρώσουν

5. Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

Α. Η βυζαντινή διπλωματία

-Οι πρεσβευτές πρόσωπα σεβαστά και απαραβίαστα, ρύθμιζαν τα διακρατικά ζητήματα.

-Μέθοδοι της βυζαντινής διπλωματίας:

Συχνές αποστολές πρέσβεων

Χορηγίες (χρήματα ή δώρα) στους ξένους ηγεμόνες

Συμμαχίες (συχνά με επιγαμίες)

Εμπορικές συνθήκες

Εκχριστιανισμός: η πιο σημαντική και η πιο αποτελεσματική μέθοδος

-Η εξωτερική πολιτική χαράσσεται από τον αυτοκράτορα, στενός συνεργάτης του ο Λογοθέτης του δρόμου            (υπεύθυνος για την υποδοχή ξένων πρεσβευτών, τον ορισμό των μελών της βυζαντινής διπλωματίας κλπ )

Β. Οι σχέσεις με τους Άραβες

-Αρχές 10ου αι. άλωση Θεσσαλονίκης από τους Άραβες

-Μέσα 10ου αι.: ο βυζαντινός στρατηγός Ιωάννης Κουρκούας κταλαμβάνει την Έδεσσα της Συρίας και ανακτά το «Ιερόν Μανδήλιον».

-Ανάκτηση Κρήτης και Κύπρου – περιορισμός της πειρατικής δραστηριότητας του αραβικού στόλου

-Οι στρατηγοί αυτοκράτορες Ιωάννης Τζιμισκής και Νικηφόρος Φωκάς επεκτείνουν και πάλι τα σύνορα του κράτους ως τη Συρία και την Παλαιστίνη, ενώ Κιλικία και Συρία προσαρτήθηκαν και πάλι στο Βυζάντιο.

-Οι σχέσεις με τους Άραβες δεν είναι πάντα εχθρικές – κατά καιρούς υπογράφονται συνθήκες ειρήνης που επέτρεπαν την ανταλλαγή αιχμαλώτων, την ανάπτυξη πολιτιστικών επαφών και εμπορικών ανταλλαγών

Γ. Σχέσεις με Βουλγάρους

-Ο εκχριστιανισμός τους από το Βυζάντιο επηρεάζει την πολιτική και πολιτιστική τους εξέλιξη

-Ο χάνος Συμεών μεταφέρει την πρωτεύουσα στην Πρεσλάβα. Χαρακτηρίστηκε ημιαργείος (=ημιέλληνας) Αποβλέπει στη δημιουργία μιας βουλγαροβυζαντινής αυτοκρατορίας με αυτοκράτορα τον ίδιο. Αντικατέστηκε τον τίτλο ¨χάνος¨με τον τίτλο ¨βασιλεύς¨. Επιχειρεί δύο φορές να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη, χωρίς επιτυχία.

Αυτοαναγορεύεται βασιλεύς των Βουλγάρων και των Ρωμαίων – αλλά οι Βυζαντινοί δεν αναγνωρίζουν ποτέ αυτόν τον τίτλο. Εμφανίστηκε ξανά μπροστά  στην Κωνσταντινούπολη χωρίς επιτυχία όμως.

-Ο Πέτρος, διάδοχος του Συμεών συνάπτει ειρήνη με το Βυζάντιο, παντρεύεται την εγγονή του Βυζαντινού αυτοκράτορα και παίρνει τον πολυπόθητο τίτλο βασιλεύς της Βουλγαρίας.

-Ο Σαμουήλ αχιτέκτονας ενός νέου βουλγαρικού κράτος με κέντρο τη βορεοδυτική Μακεδονία – επεκτείνει τα σύνορά του από το Δούναβη μέχρι την κεντρική Ελλάδα

-Το Βυζάντιο ανησυχεί με την προέλαση του Σαμουήλ. Ο Βασίλειος Β’ αναπτύσει αρχικά διπλωματική και έπειτα στρατιωτική δράση: δύο σημαντικές νίκες των Βυζαντινών, στο Σπερχειό και στο Κλειδί.

-Αρχές 11ου αι η Βουλγαρία προσαρτάται στο Βυζάντιο, το οποίο εφαρμόζει πολιτική εντατικού εξελληνισμού

Δ. Οι σχέσεις μες τους Ρώσους

-Το Βυζάντιο απειλήθηκε από τους Ρώσους αλλά ανέπτυξε και εμπορικές σχέσεις μαζί τους.

-Η ηγεμονίδα Όλγα οδήγησε στον δεύτερο και οριστικό εκχριστιανισμό των Ρώσων. Ο Βασίλειος Β΄έδωσε την αδελφη του Άννα ως σύζυγο του ηγεμόνα Βλαδίμηρου και ο τελευταίος βαπτίσθηκε Χριστιανός. Με τον γάμο αυτό η Ρωσία αποκτά κύρος.

Ε. Η βυζαντινή πολιτική στην Ιταλία και η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού Έθνους.

-Ο Νικηφόρος Φωκάς ακολούθησε την πολιτική των προκατόχων του στην Ιταλία και τα γύρω κρατίδια.

-Ο Όθωνας Α΄στέφεται αυτοκράτορας των Ρωμαίων και ιδρύεται η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού έθνους. Ο Νικηφόρος δεν αναγνώρισε τον τίτλο αυτό.

-Οι δύο αυτοκρατορίες διεκδικούν τα κρατίδια αυτά.

-Οι σχέσεις τους βελτιώθηκαν επι Ιωάννη Τζιμισκή και από τον διάδοχο του Όθωνα Α΄, τον Όθωνα Β΄, οποίος έλαβε ως σύζυγο την ανιψιά του βυζαντινού αυτοκράτορα, την Θεοφανώ.

ΣΤ. Το Σχίσμα μεταξύ των δύο Εκκλησιών

-Ξεκινά από διαφωνίες σε θεολογικά και δογματικά ζητήματα (πχ. νηστεία Σαββάτου, αγαμία του κλήρου, το δόγμα της Ρωμαϊκής Εκκλησίας περί εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος και από τον Υιό). Κύρια αιτία ήταν η διεκδίκηση από την Ρώμη της πρωτοκαθεδρίας στον χριστιανικό κόσμο, την οποία δεν αποδέχεται η Κωνσταντινούπολη.

-Ευθύνες φέρουν κυρίως ο πατριάρχης Μιχαήλ Κηρουλάριος και ο καρδινάλιος Ουμβέρτος.

-Η σημασία του έγινε αντιληπτή αργότερα και κυρίως τις παραμονές της Άλωσης την Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους.

Ζ. Οι σχέσεις με τις ιταλικές ναυτικές πόλεις

Οι ιταλικές ναυτικές πόλεις αναπτύσσονται οικονομικά, ιδιαίτερα η Βενετία. Επίσης μεταφέρουν με τα πλοία τους τα βυζαντινά στρατεύματα. Συνάπτουν εμπορική συνθήκη και παραχωρούνται προνόμια.

7. ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ - ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΦΕΟΥΔΑΡΧΙΑΣ

Α. Χαρακτηριστικά και εξέλιξη

-Η κοινωνία του φραγκικού κράτους ήταν κυρίως αγροτική – από την εποχή των Μεροβιγγείων ( – 8ος αι ). 

-Οι συνθήκες ανασφάλειας αναγκάζουν τους αδύναμους να αναζητήσουν την προστασία των αρχόντων – δημιουργούνται σχέσεις εξάρτησης.

-Φεουδαρχικό σύστημα: Οι άρχοντες (φεουδάρχες) παραχωρούν στους υποτελείς τους εκτάσεις γης τα φέουδα και τους παρέχουν προστασία – οι υποτελείς ως αντάλλαγμα προσφέρουν πίστη, υποτέλεια και διάφορες υπηρεσίες  – η παραμέληση των υποχρεώσεων από τη μεριά του υποτελούς συνεπάγεται αφαίρεση του φέουδου. Η επίσημη σχέση υποτέλειας μεταξύ ενός φεουδάρχη και ενός υποτελούς γίνεται με την τελετή της περιβολής.

 -Επικεφαλής της κοινωνικής πυραμίδας ο βασιλιάς.

-.Φεουδάρχες: η  αριστοκρατία αποτελούμενη από τους  υποτελείς του βασιλιά: κόμητες, βαρόνους, μαρκησίους και οι εκκλησιαστικοί άρχοντες.

-Βάση της κοινωνικής πυραμίδας ο λαός, που αποτελείται από:

Τους ελεύθερους γεωργούς (μικροϊδιοκτήτες)

Τους δουλοπάροικους: αποτελούν την πλειοψηφία των αγροτών, είναι ισόβια δεμένοι με τη γη, πληρώνουν φόρο στους γαιοκτήμονες και έχουν πολύ περιορισμένα δικαιώματα

Τους δούλους: χαρακτηρίζονται «κινητά αντικείμενα»

Ο λαός έχει δυσβάστακτες υποχρεώσεις και ζει σε άθλιες συνθήκες

Β. Επικράτηση του φεουδαρχικού συστήματος

-Το σύστημα της φεουδαρχίας αναπτύχθηκε τον 8ο αι

-Σταθμός στην εξέλιξή του ο μεταρρυθμίσεις του Καρλομάγνου

-Ο στρατός γίνεται φεουδαρχικός – οι φεουδάρχες συμμετέχουν με τους υποτελείς τους και τον οπλισμό τους – παραχωρούνται γαίες και στους βασιλικούς αξιωματούχους

-Οι φεουδάρχες αποκτούν οικονομική και πολιτική δύναμη σε τοπικό επίπεδο

-Το 10ο και 11ο αι οι εχθρικές επιδρομές δημιουργούν συνθήκες ανασφάλειας – μοιραία ενισχύεται το φεουδαρχικό σύστημα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΑΠΟ ΤΟ ΣΧΙΣΜΑ ΤΩΝ ΔΥΟ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ ΩΣ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΑΠΌ ΤΟΥΣ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΟΥΣ

1. ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ (1054 – 1204)

 Α. Πολιτική αστάθεια και οικονομικά προβλήματα

-Πολιτική αστάθεια μετά το θάνατο του Βασιλείου Β’ – άλλοτε επιβάλλει αυτοκράτορα η παράταξη των πολιτικών και άλλοτε η στρατιωτική αριστοκρατία.

-Στις πολιτικές εξελίξεις αναμειγνύεται και η Εκκλησία.

-Η πολιτική αστάθεια έχει βαρύτατες συνέπειες και στην οικονομία:

Εφαρμόζεται το σύστημα της εκμίσθωσης των φόρων

Εντείνεται η εξαγορά των αξιωμάτων

Γίνεται περικοπή των στρατιωτικών δαπανών

Αυξάνονται οι παροχές στην Αυλή, την Εκκλησία, τους γειτονικούς λαούς

Η οικονομία οδηγείται σε πτώχευση

Β. Εξωτερικά προβλήματα. Η μάχη του Ματζικέρτ (1071)

-Εκτός από την οικονομία, η άμυνα του κράτους δέχεται ισχυρό πλήγμα στην Ιταλία και τη Βαλκανική.

-Μεγαλύτερο όμως το πρόβλημα της άμυνας στην Ανατολή: οι Σελτζούκοι Τούρκοι ξεκινούν μια θυελλώδη προέλαση εκμεταλλευόμενοι τη διάσπαση του αραβικού χαλιφάτου.

-Την πορεία στις ανατολικές επαρχίες του κράτους προσπαθεί να ανακόψει ο Ρωμανός Διογένης.

-Η αποφασιστική μάχη στο Ματζικέρτ – πανωλεθρία Βυζαντινών, ο αυτοκράτορας αιχμαλωτίζεται, συνάπτει συνθήκη και ελευθερώνεται.

-Ο Ρωμανός εξοντώνεται από τους πολιτικούς του αντιπάλους μόλις επιστρέφει στην Κωνσταντινούπολη – οι Σελτζούκοι βρίσκουν πρόφαση να ακυρώσουν τη συνθήκη.

-Μέσα σε μια δεκαετία καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος της Μ. Ασίας – τραγική απώλεια για τους Βυζαντινούς.

Γ. Άλλα εξωτερικά και εσωτερικά προβλήματα

-Οι Νορμανδοί καταλαμβάνουν τις τελευταίες βυζαντινές κτήσεις στην Ιταλία. Στις ακτές της Αδριατικής και στο Δούναβη η βυζαντινή κυριαρχία κλονίζεται.

-Στο εσωτερικό εντείνεται η οικονομική κρίση.

-Εκτοξεύονται στα ύψη οι τιμές βασικών αγαθών – ξεσπά αιματηρή λαϊκή εξέγερση

-Η κρίση αμβλύνεται με την ενθρόνιση του Αλέξιου Α’ Κομνηνού, εκπροσώπου της στρατιωτικής αριστοκρατίας

2. Η ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ (1081-1185)

 Α. Διοίκηση και οικονομία

-Αυξάνεται ο αριθμός των αξιωμάτων  – η διοίκηση γίνεται πιο ευέλικτη

-Αυξάνεται και ο αριθμός των θεμάτων – μειώνεται η έκταση και η σημασία τους

-Κερδοσκοπική πολιτική Αλέξιου Κομνηνού:

Νόθευση νομίσματος – απαίτησε τις εισπράξεις του κράτους σε ανόθευτα νομίσματα δηλ. αύξηση φόρων.

Επιπλέον επιβάρυνση φορολογουμένων η υποχρεωτική προσφορά εργασίας.

Εκμίσθωση της είσπραξης των φόρων σε ιδιώτες – η απληστία τους επιδεινώνει την κατάσταση του λαού, ιδιαίτερα των αγροτών.

Β. Ο στρατός και ο θεσμός της πρόνοιας

-Ο στρατός στελεχώνεται από προνοιάριους: πολεμιστές στους οποίους παραχωρούνται κτήματα (πρόνοιες) με αντάλλαγμα τις στρατιωτικές τους υπηρεσίες. Οι προνοιάριοι έφιπποι πολεμιστές, επικεφαλής ομάδας με δύναμη ανάλογη με την έκταση της πρόνοιας. Μαζί με τα κτήματα τους παραχωρούνται και οι  αγρότες που τα καλλιεργούν Τα κτήματα ανήκουν στο κράτος δεν μεταβιβάζονται ούτε κληρονομούνται. Ο θεσμός παρουσιάζει ομοιότητες με τη φεουδαρχία, αλλά τα δύο συστήματα δεν ταυτίζονται.

-Στα χρόνια των Κομνηνών ο στρατός γίνεται η κυρίαρχη τάξη στο Βυζάντιο και ζει εις βάρος του εξαθλιωμένου πληθυσμού – πολλοί σπεύδουν να καταταγούν

Δ . Προσπάθεια για μεταρρύθμιση

-Ο Ανδρόνικος  είναι ο μόνος αυτοκράτορας από τους Κομνηνούς που ενδιαφέρεται για τον αγροτικό κόσμο:

προσπαθεί να τους υπερασπίσει από τις καταχρήσεις των Δυνατών.

-Αγωνίζεται να εξαλείψει τη διαφθορά στη δημόσια διοίκηση.

-Η χρήση ωμής βίας μετατρέπει την εξουσία του σε τυραννία, προκαλεί την αγανάκτηση του λαού και οδηγεί τις προσπάθειές του σε αποτυχία

-Άλλη αρνητική συνέπεια της πολιτικής του η επιδείνωση των σχέσεων με τη Δύση.

5. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ

 Α. Ο πληθυσμός και η γεωργία

-Στα μέσα του 11ου αι στη Δυτική Ευρώπη υπάρχουν ενδείξεις για μια αρχόμενη ακμή. Ζωντανεύει το εμπόριο και η βιοτεχνία.

-Σημειώνεται γεωργική επανάσταση που εκφράζεται με την αύξηση των καλλιεργούμενων εκτάσεων και με τεχνολογικές καινοτομίες (τροχοφόρο άροτρο, τετράτροχη άμαξα), εφαρμόζεται η τριζωνική καλλιέργεια -  ο πληθυσμός εξασφαλίζει περισσότερη και καλύτερης ποιότητας τροφή.

Β. Οι πόλεις

-Ιδρύονται νέες πόλεις, επεκτείνονται παλιότεροι οικισμοί, αναγείρονται φρούρια – οι πόλεις γίνονται εμπορικά παραγωγικά και πνευματικά κέντρα.

-Εφαρμόζεται ο καταμερισμός εργασίας

-Σημειώνεται αξιόλογη τεχνολογική πρόοδος (νερόμυλος, ανεμόμυλος)

-Οι πόλεις γίνονται τα κέντρα εντατικής οικοδόμησης και συναλλαγών, κινητήριες δυνάμεις της παραγωγής.

Γ. Το εμπόριο

-Το αγροτικό πλεόνασμα διατίθεται στις πόλεις – αναπτύσσεται το εμπόριο.

-Οι εμπορικές δραστηριότητες είναι θαλάσσιες και χερσαίες και έχουν μεγάλη ακτίνα δράσης – επεκτείνονται σε όλη την επικράτεια της χριστιανοσύνης, αλλά και στους μουσουλμανικούς λαούς της Μεσογείου.

-Μεγάλα εμπορικά κέντρα οι ιταλικές πόλεις και στο Βορρά η Βρέμη και η Μπρυζ.

-Αντικείμενα εμπορίου: δούλοι, προϊόντα πολυτελείας και καταναλωτικά αγαθά

-Για την μεταφορά χρησιμοποιούνται τετράτροχες άμαξες ή καραβάνια ημιόνων. Στην θάλασσα με γαλέρες και κόγκες. Περί το 1200 καθιερώνεται η χρήση της πυξιδας και του πηδαλίου.

-Από το 12ο αι διαδίδεται ο θεσμός των εμποροπανηγύρεων που αποτελούν τις πρώτες εκδηλώσεις του χρηματοπιστωτικού συστήματος.

-Ιδρύονται ναυτικές εταιρείες.

7.  ΟΙ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΕΣ

Α. Οι αιτίες

-Η ιδέα των Σταυροφοριών γεννιέται στη Δυτική Ευρώπη τον 11ο αι – στηρίζεται σε δύο παράγοντες : α) Την αναβίωση της παράδοσης του προσκυνήματος στους Αγίους Τόπους, β) τις φημολογούμενες ωμότητες Αράβων και Τούρκων εναντίον των προσκυνητών – δεν επιβεβαιώνονται ιστορικά.

-Η πρωτοβουλία ανήκει στους πάπες – δίνουν στις Σταυροφορίες το χαρακτήρα ιερού πολέμου – στην πραγματικότητα προσπαθούν να ενισχύσουν τη θέση τους απέναντι στους Γερμανούς ηγεμόνες – επιδιώκουν την υποστήριξη των Βυζαντινών αυτοκρατόρων (οι οποίοι ωστόσο ανέμεναν μισθοφόρους και όχι σταυροφόρους)

-Η πρώτη σταυροφορία κηρύσσεται τον Νοέμβριο του 1095 από τον πάπα Ουρβανό Β’, κατά των Αράβων για την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων.

Β. Οι τρεις πρώτες σταυροφορίες

-Ο πάπας  Ουρβανός – κηρύσσει ιερό πόλεμο για την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων – πολλοί πιστοί ανταποκρίνονται με ενθουσιασμό: προσπάθεια να εξασφαλίσουν την αιώνια σωτηρία αλλά και την οικονομική σωτηρία κατά την  επίγεια ζωή τους. Ανοργάνωτη, λαϊκή σταυροφορία – διασχίζουν λεηλατώντας τις βυζαντινές περιοχές – εξοντώνονται από τους Τούρκους στη Μ. Ασία

-Η Α’ Σταυροφορία σε δύο φάσεις: αρχικά σταυροφορία των φτωχών αγροτών που εξοντώθηκαν από τους Τούρκους – στη συνέχεια σταυροφορία των φεουδαρχών, οι οποίοι νίκησαν τους Τούρκους και κατέλαβαν τα Ιεροσόλυμα το 1099. Ακολουθούν οι φεουδάρχες – μετά από πολλές περιπέτειες καταλαμβάνουν την Ιερουσαλήμ – δημιουργούν σταυροφορικά κρατίδια – αποδεικνύονται προσωρινά.

-Οι στρατιωτικές επιτυχίες των Μουσουλμάνων εναντίον αυτών των κρατιδίων προκαλούν τη Β’ και την Γ’ Σταυροφορία. Κατά την Γ’ Σταυροφορία ο Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος πουλά την Κύπρο στους Φράγκους – εγκαινιάζεται μια περίοδος λατινοκρατίας που διαρκεί τέσσερις αιώνες

Γ. Τα αποτελέσματά τους

Κανένας από τους Στόχους των Σταυροφόρων δεν επιτυγχάνεται:

-Η κατάκτηση πρόσκαιρη

-Αναζωπυρώνεται το μίσος μεταξύ Χριστιανών και Μουσουλμάνων

-Αυξάνεται η εχθρότητα μεταξύ Βυζαντινών και Λατίνων (Αποτέλεσμα η Άλωση της Κων/λης στην Τέταρτη Σταυροφορία)

-Οξύνονται οι εθνικοί και  προσωπικοί ανταγωνισμοί

-Περιορισμένα οικονομικά οφέλη

-Ενισχύεται η παρουσία των ιταλικών ναυτικών πόλεων στα λιμάνια της Ανατολής

-Πλούτισε η Δύση, αλλά όχι οι πρωταγωνιστές των Σταυροφοριών

-Πολλά τα ανθρώπινα θύματα

-Η Εκκλησία επίσης χαμένη – τα μοναχικά τάγματα που συμμετέχουν εκτρέπονται σε λεηλασίες και προκαλούν την απογοήτευση και την οργή

Δ. Η Δ’ Σταυροφορία

Όταν εκδηλώνεται η Δ’ Σταυροφορία (τέλη 12ου αι.) το Βυζάντιο είναι σε δεινή θέση:

-Απειλείται από τους Νορμανδούς

-Έχουν οξυνθεί οι σχέσεις του με τη Βενετία

-Απειλείται από τα επεκτατικά σχέδια του Ερρίκου Στ΄

-Αντιμετωπίζει στρατιωτικά, πολιτικά και  οικονομικά προβλήματα

Η πρωτοβουλία ανήκει στον πάπα Ιννοκέντιο – αρχηγός των φεουδαρχών ο Βονιφάτιος Μομφερατικός.

Ο προορισμός ασαφής ( Συρία ή Αίγυπτος ) – διάχυτο όμως το θρησκευτικό συναίσθημα και το ιπποτικό πνεύμα

Η Βενετία (Γαληνοτάτη Δημοκρατία) τόπος συγκέντρωσης – αναλαμβάνει έναντι αμοιβής τη μεταφορά των Σταυροφόρων και τον εφοδιασμό τους με τρόφιμα για ένα χρόνο.

Ο έκπτωτος αυτοκράτορας Ισαάκιος Άγγελος ζητά τη βοήθεια των Σταυροφόρων για την επάνοδό του στο θρόνο – Ιούνιος 1203: οι Σταυροφόροι έξω από τα τείχη της Κωνσταντινούπολης.

Ε. Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους.

-Τον Ιούλιο του 1203 καταλαμβάνουν την Πόλη – ο Ισαάκιος ξανά στο θρόνο.

-Αντίθετα με ότι αναμενόταν οι Σταυροφόροι παραμένουν στην Κωνσταντινούπολη ( έξω από τα τείχη ), για να διαχειμάσουν.

-Επιβάλλουν βαριά φορολογία και φέρονται αλαζονικά – η αντιπαράθεση οξύνεται, η κατάσταση γίνεται έκρυθμη.

-Τις συνθήκες εκμεταλλεύεται ο Αλέξιος Δούκας Μούρτζουφλος και καταλαμβάνει πραξικοπηματικά το θρόνο.

-Την Άνοιξη οι Σταυροφόροι συνυπογράφουν τη διανομή των εδαφών της βυζαντινής αυτοκρατορίας και στις 13 Απριλίου 1204 μπαίνουν στην Πόλη.

-Ο Αλέξιος είχε τραπεί σε φυγή πριν την Άλωση – η Πόλη αφήνεται στις άγριες διαθέσεις των (χριστιανών) εισβολέων

-Σφαγές και λεηλασίες χωρίς προηγούμενο, πολύτιμα έργα κλέβονται και μεταφέρονται στη Δύση.

-Αρχίζει η μακρά περίοδος της Φραγκοκρατίας – σε ορισμένες περιοχές συνεχίζεται μέχρι το 17ο αι.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. Η ΛΑΤΙΝΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ Η ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΕΙΑ ΕΠΟΧΗ . Ο ΥΣΤΕΡΟΣ ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ ΣΤΗ ΔΥΣΗ

Εισαγωγή

Η ύστερη βυζαντινή περίοδος  διακρίνεται σε δύο επιμέρους περιοδους :

-Την περίοδο της λατινικής Αυτοκρατορίας (1204 – 1261)

-Την Παλαιολόγεια περίοδο (1261 – 1453) – το Βυζάντιο ένα μικρό και ασθενικο κράτος  – μοιραία η κατάλυση από τους Οθωμανούς.

Η καταστροφή οφείλεται :

-Στους εμφυλίους πολέμους

-Στην παρακμή του στρατού

-Στην κατάρρευση της οικονομίας

-Στη στάση των Δυτικών

-Στην επέκταση των Σέρβων

-Στην ισχύ των Τούρκων

Μέσα στην παρακμή γεννιούνται νέες δυνάμεις : η νεοελληνική εθνότητα και η συνείδηση του Νέου  Ελληνισμού.

1. ΤΑ ΛΑΤΙΝΙΚΑ ΚΡΑΤΗ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

 Στη θέση της βυζαντινής αυτοκρατορίας ιδρύονται ένα πλήθος κρατών – χωρίζονται σε λατινικά και ελληνικά κράτη:

Α. Λατινικά κράτη

-Οι βενετικές κτήσεις: οι Βενετοί παίρνουν τη μερίδα του λέοντος ένα μεγάλο μέρος της πρωτέυουσας και  τα πιο σημαντικά λιμάνια και νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου.

-Η αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης: οι Βενετοί επιβάλλουν ως αυτοκράτορα το Βαλδουίνο της Φλάνδρας

-Το βασίλειο της Θεσσαλονίκης: ιδρύεται από το Βονιφάτιο Μομφερατικό. O οποοίος ιδρύει επίσης δύο υποτελή κρατίδια:

-Το δουκάτο της Αθήνας: το 14ο αι στα χέρια των Καταλανών, αργότερα των Φλωρεντινών, λίγο μετά την Άλωση της Πόλης στα χέρια των Τούρκων

-Το πριγκιπάτο της Αχαϊας: εντελώς δυτικός τρόπος ζωής – κομμάτι της Γαλλίας σε ελληνικό έδαφος

 -Ο αυτοκράτορας της Νίκαιας Μιχαήλ Παλαιολόγος αποσπά 4 φρούρια από τους Φράγκους, τα χρησιμοποιεί ως βάση και σταδιακά επεκτείνεται στην Πελοπόννησο – γεννιέται το δεσποτάτο του Μωρέως

Β. Έλληνες και Φράγκοι

-Οι  ομοιότητες του θεσμού της πρόνοιας με το δυτικό φέουδο διευκολύνουν τη λατινική κυριαρχία.

-Οι προνοιάριοι εξασφαλίζουν την κατοχή των κτημάτων τους και υποτάσσονται.

-Ο πληθυσμός αντιστέκεται στους Λατίνους κυρίως για λόγους δογματικών διαφορών.

-Πολλοί Έλληνες ευγενείς καταφεύγουν σε ελεύθερες περιοχές και ιδρύουν δικά τους κράτη.

-Οι  ομοιότητες του θεσμού της πρόνοιας με το δυτικό φέουδο διευκολύνουν τη λατινική κυριαρχία.

2. ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΡΑΤΗ

Α.   Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας

-Ιδρύεται από τους Μεγάλους Κομνηνούς στη νότια ακτή του Ευξείνου Πόντου.

-Μένει απομονωμένη για 250 χρόνια – δεν ασκεί επίδραση στην τύχη του Βυζαντίου

Β.  Το κράτος της Ηπείρου

-Ιδρύεται από το Μιχαήλ Κομνηνό Δούκα

-Ο αδελφός του, Θεόδωρος ο σημαντικότερος αυτοκράτορας – καταλύει το βασίλειο της Θεσσαλονίκης και το ενσωματώνει στο κράτος του.

-Στράφηκε κατά του τσάρου των Βουλγάρων αλλά ηττάται.

Γ.  Η Αυτοκρατορία της Νίκαιας

-Το κυριότερο από τα ελληνικά κράτη – ιδρύεται από το Θεόδωρο Λάσκαρη – γύρω του συσπειρώνονται οι πιστές στο κράτος δυνάμεις των Βυζαντινών.

-Ο αυτοκράτορας Ιωάννης Βατάτζης επέκτεινε σημαντικά το κράτος και φρόντισε τη διοίκηση, την κοινωνική πρόνοια, την άμυνα και την αγροτική παραγωγή του κράτους. Κατέστησε το κράτος μια διεθνώς υπολογίσιμη δύναμη.

-Ο Μιχαήλ Παλαιολόγος συνήψε συνθήκη με τους Γενουάτες: του πρόσφεραν, με ανταλλάγματα, βοήθεια εναντίον των Βενετών.

-Το 1261 στη διάρκεια της δικής του βασιλείας ο Αλέξιος Στρατηγόπουλος καταλαμβάνει την Κωνσταντινούπολη (κατά σύμπτωση ο βενετικός στόλος και ο λατινικός στρατός έλειπαν από την Πόλη) – Ο Μιχαήλ στέφεται αυτοκράτορας στην Αγία Σοφία.

6. ΟΙ ΟΘΩΜΑΝΟΙ ΚΑΙ Η ΡΑΓΔΑΙΑ ΠΡΟΕΛΑΣΗ ΤΟΥΣ

                                                       

Α. Η κατάκτηση της Μ. Ασίας

-Οι Οθωμανοί Τούρκοι νομάδες από την Κεντρική Ασία – εγκαθίστανται κοντά στην Προύσα – προσελκύουν μισθοφόρους και καλλιεργητές που πυκνώνουν τις τάξεις τους – σύντομα την καταλαμβάνουν.

-Ιδρυτής του κράτους ο Οσμάν –  κράτος του Οσμάν ή Οθωμανικό κράτος.

-Το κράτος έχει στρατιωτική οργάνωση – αρχικά στηρίζεται στους γαζήδες (φανατικοί μαχητές της πίστης)

-Η διάλυση των ακριτικών σωμάτων διευκολύνει τη ραγδαία προέλαση τους.

Β. Η οργάνωση του κράτους

-Από φυλετικές ορδές σε οργανωμένο κράτος κυρίως χάρις στις προσπάθειες των σουλτάνων Ορχάν  (ο πρώτος σουλτάνος ) και Μουράτ Α’.

-Η κατάληψη της Νίκαιας και της Νικομήδειας εξασφαλίζει στους Οθωμανούς σημαντικά αστικά κέντρα και τον απόλυτο έλεγχο της Βιθυνίας.

-Η σχετική θρησκευτική ανεκτικότητα προς τους χριστιανικούς αγροτικούς πληθυσμούς περιορίζει τις αντιδράσεις και διευκολύνει την επικράτησή τους.

-Το κράτος παραχωρεί τιμάρια στους ιππείς του – αντίβαρο  στο σώμα των ιππέων ήταν το σώμα των γενίτσαρων – προέρχεται κυρίως από το παιδομάζωμα και αποτελεί την προσωπική υπηρεσία του σουλτάνου.

Γ. Η οθωμανική προέλαση στα Βαλκάνια – Το Βυζάντιο υποτελές

Το Βυζάντιο διανύει την τελευταία εκατονταετία της ζωής του. Βρίσκεται σε απελπιστική κατάσταση γιατί :

-Έχει ακρωτηριαστεί εδαφικά

-Έχει καταρρεύσει οικονομικά – όλες οι πηγές εισόδων έχουν εξαντληθεί – το νόμισμα έχει υποτιμηθεί.

-Το διοικητικό σύστημα σε πλήρη διάλυση

Οι Τούρκοι καταλαμβάνουν την Καλλίπολη – πανικός στη Βασιλεύουσα.

Η Θράκη καταλαμβάνεται σταδιακά – η Αδριανούπολη πρωτεύουσα του Οθωμανικού κράτους.

Οι Σέρβοι αναγκάζονται να αναγνωρίσουν την κυριαρχία του Σουλτάνου – η αποφασιστική μάχη στο Κοσσυφοπέδιο – με τους Σέρβους συμμαχούν και άλλοι βαλκανικοί λαοί – οι Τούρκοι βγαίνουν νικητές – γίνονται κύριοι των Βαλκανίων.

Το Βυζάντιο φόρου υποτελές στο Σουλτάνο.

Ο Σουλτάνος πιέζει ασφυκτικά το Βυζάντιο και ελέγχει απόλυτα τη διαδοχή στο θρόνο.

1393: ο Βαγιαζήτ ξεκινά 8χρονη πολιορκία για την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης – χωρίς επιτυχία.

7. Η  ΑΛΩΣΗ  ΤΗΣ   ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

Α. Αναζήτηση βοήθειας στη Δύση

-Μπροστά στην προέλαση των Τούρκων ο Μανουήλ Παλαιολόγος ταξιδεύει στην Ευρώπη για να ζητήσει βοήθεια. Γίνεται δεκτός με σεβασμό και προκαλεί θαυμασμό – δεν πετυχαίνει όμως ουσιαστική βοήθεια.

-Η ήττα των Τούρκων από τους Μογγόλους του Ταμερλάνου δημιουργεί σοβαρά προβλήματα στο Σουλτάνο – απαλλάσσει το Βυζάντιο από τη φόρου υποτέλεια και του δίνει παράταση ζωής για άλλο μισό αιώνα.

-Ο κίνδυνος αναβιώνει με το Μουράτ Β’ – συστηματική πολιορκία της Κωνσταντινούπολης – σώζεται για μία ακόμα φορά χάρη στα τείχη της.

-Οι Τούρκοι εισβάλλουν στην Πελοπόννησο και την κάνουν φόρου υποτελή.

-Τελευταία προσπάθεια από τον Ιωάννη Παλαιολόγο – στη Σύνοδο Φερράρας – Φλωρεντίας δέχεται την πλήρη υποταγή της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Καθολική Εκκλησία – ο λαός του Βυζαντίου αρνείται να το δεχτεί – τους χωρίζει βαθύ μίσος.

-Πρόσκαιρα προβλήματα των Τούρκων με τους ηγεμόνες της Αλβανίας και της Τρανσυλβανίας – μια Σταυροφορία των Δυτικών εναντίον τους αποτυγχάνει.

Β. Η Άλωση

-Από τα δραματικότερα γεγονότα της παγκόσμιας ιστορίας.

-Οι Τούρκοι αφοσιώνονται στην πολιορκία της Πόλης.

Προπαρασκευαστικές ενέργειες :

-χτίζουν τείχος στην ευρωπαϊκή ακτή του Βοσπόρου ( Ρούμελη – Χισάρ) για να αποκόψουν την πρωτεύουσα από τις περιοχές που την προμήθευαν σιτηρά.

-Εισβάλλουν στην Πελοπόννησο για να αποκλείσουν την περίπτωση βοήθειας από Δεσπότη του Μορέως.

-Αρχίζει η συστηματική πολιορκία – την υπερασπίζεται ο τελευταίος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ΙΑ’  Παλαιολόγος.

-Υπεροπλία των Τούρκων, αναλογία  10 : 1.

-Ισχνή και ανεπαρκής η βοήθεια της Δύσης.

-Γενική επίθεση στις 29 Μαΐου 1453 – η Πόλη στα χέρια των Τούρκων.

-Ακολουθούν φοβερές λεηλασίες και σφαγές

-Επιταχύνεται η πτώση και των τελευταίων ελεύθερων πόλεων – τελευταία πέφτει η Τραπεζούντα

-Τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας

Γ. Το Βυζάντιο μετά την Άλωση

-Το Βυζάντιο παύει να υπάρχει, αλλά η πνευματική του παράδοση συνεχίζεται. Συντελεί στην διατήρηση της πνευματικής ταυτότητας των Βαλκανίων.

-Η Ρωσία κληρονόμος των πνευματικών παραδόσεων και των πολιτικών ιδεών του Βυζαντίου – υιοθετεί το δικέφαλο αετό και εισάγει στη Μόσχα το βυζαντινό τελετουργικό – η Μόσχα αποκαλείται Τρίτη Ρώμη.

-Ο τσάρος παντρεύεται την ανιψιά του τελευταίου αυτοκράτορα.

-Στα χρόνια της Αναγέννησης η Δυτική Ευρώπη έρχεται σε επαφή με τον κλασσικό ελληνικό πολιτισμό μέσω του Βυζαντίου

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. Ο ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

1. Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Α. Γράμματα, επιστήμες, τεχνολογία

Η Φιλοσοφία

-Η χριστιανική σκέψη κυριάρχησε στην πνευματική εξέλιξη του Βυζαντίου. 

-Δεν ευνοήθηκε η συνέχιση της αρχαίας ελληνικής και λατινικής πνευματικής παράδοσης. Ωστόσο δεν ήταν άγνωστη στους Βυζαντινούς

-Στην περίοδο της εικονομαχίας, σημαντικοί εκκλησιαστικοί συγγραφείς, όπως ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός, αντλούσαν φιλοσοφικά επιχειρήματα από τα έργα του Αριστοτέλη, του Πλάτωνα και των Νεοπλατωνικών. Η πλατωνική φιλοσοφία άσκησε μεγάλη επίδραση στους βυζαντινούς λογίους. Στην περίοδο της μακεδονικής δυναστείας, ο σημαντικότερος λόγιος ήταν ο Μιχαήλ Ψελλός.

-Αργότερα, κατά τις τελευταίες δεκαετίες της ιστορίας του Βυζαντίου, παρατηρείται σφοδρή αντίθεση μεταξύ πλατωνικών, με επικεφαλής τον Γεώργιο Γεμιστό ή Πλήθωνα (1360-1452) και αριστοτελικών, με επικεφαλής τον Γεώργιο Σχολάριο Γεννάδιο (1405-1468). 

-Πολύ σημαντικό για την πρόοδο της φιλοσοφίας και των γραμμάτων στο Βυζάντιο υπήρξε το έργο που επιτέλεσαν πολλά μοναστήρια και κυρίως η Μονή Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη, όπου γινόταν συστηματική αντιγραφή χειρογράφων των κλασικών συγγραφέων.

Η Χρονογραφία-Ιστοριογραφία

-Η χρονογραφία είναι ένα είδος που αναπτύχθηκε από βυζαντινούς συγγραφείς με την πρόθεση να προβληθεί η συμβολή του Βυζαντίου στην ιστορία της σωτηρίας του ανθρώπου. 

-Τα χρονικά είναι γραμμένα σε απλή γλώσσα, περιγράφουν κατά κανόνα αξιοπερίεργα φαινόμενα, σεισμούς, καταιγίδες, εκλείψεις κ.ά., με αυστηρή χρονολογική σειρά, συνήθως από κτίσεως κόσμου. Οι συγγραφείς τους δεν ενδιαφέρονται για την αντικειμενική παρουσίαση των γεγονότων και απευθύνονται σε αναγνώστες με χαμηλή μόρφωση. 

-Η ιστοριογραφία αποτελεί είδος που αναπτύχθηκε από συγγραφείς, οι οποίοι είχαν συνήθως ως πρότυπα τους ιστορικούς της ελληνικής κλασικής αρχαιότητας. 

-Οι ιστοριογράφοι αυτοί στόχευαν στην αντικειμενική περιγραφή και αναζητούσαν τις αιτιακές σχέσεις των ιστορικών γεγονότων, ενώ στην πλειονότητά τους ήταν ανώτεροι διοικητικοί υπάλληλοι ή και μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας. 

-Κυρίαρχη φυσιογνωμία στην ιστοριογραφία της εποχής των Κομνηνών είναι η Άννα Κομνηνή, από τους μεγαλύτερους ιστορικούς του Βυζαντίου, η οποία στο σύγγραμμά της Αλεξιάς περιγράφει τα ιστορικά συμβάντα της εποχής της βασιλείας του Αλέξιου Α' Κομνηνού, του πατέρα της. 

Η Λογοτεχνία

-Κατά τους πρώτους αιώνες της ιστορίας του Βυζαντίου το κυριότερο λογοτεχνικό είδος που αναπτύσσεται είναι η εκκλησιαστική υμνογραφία. Κορυφαίος εκπρόσωπος της είναι ο Ιωάννης Δαμασκηνός (675-754).  Κατά τους επόμενους αιώνες η υμνογραφία παρακμάζει. 

-Κατά το 10ο αιώνα εμφανίζονται τα πρώτα ακριτικά τραγούδια, εμπνευσμένα από τους αγώνες των ακριτών κατά των Αράβων, που σηματοδοτούν την αρχή της νεοελληνικής δημοτικής ποίησης. 

-Το σημαντικότερο έργο της εποχής των Μακεδόνων αυτοκρατόρων είναι το έπος Βασίλειος Διγενής Ακρίτας.

-Κατά το 12ο αιώνα επικρατεί στη λογοτεχνία η δημώδης γλώσσα, την οποία χρησιμοποίησαν και πολλοί λόγιοι. Ο κυριότερος από αυτούς τους λογίους είναι ο Θεόδωρος Πρόδρομος (γνωστός ως Πτωχοπρόδρομος),.

-Κατά την περίοδο των Παλαιολόγων αναπτύχθηκε κυρίως το έμμετρο ιπποτικό μυθιστόρημα σε δημώδη γλώσσα, υπό την επίδραση είτε του ελληνιστικού μυθιστορήματος είτε δυτικών προτύπων 

Η Θεολογία

-Οι διαμάχες για δογματικό και γενικότερα θεολογικά ζητήματα που απασχόλησαν τους Βυζαντινούς, κυρίως κατά τους πρώτους αιώνες της αυτοκρατορίας, είχαν ως συνέπεια την ανάδειξη σημαντικών εκκλησιαστικών συγγραφέων. Μάξιμος Ομολογητής, Ιωάννης Σχολαστικός, Ιωάννης Δαμασκηνός, ο πατριάρχης Φώτιος, οι  αδελφοί Κωνσταντίνος (Κύριλλος) και Μεθόδιος, 

-Κατά το 14ο αιώνα, το σημαντικότερο θεολογικό κίνημα στο Βυζάντιο, που επηρέασε πολύ και τους ρώσους θεολόγους, ήταν ο Ησυχασμός (με τη μοναξιά, τη σιωπή, τον ασκητισμό, την προσευχή και την καρδιά, μέσα στην οποία είναι συγκεντρωμένη η νόηση, επιτυγχάνεται η επικοινωνία με τον Θεό). Επικεφαλής του κινήματος του Ησυχασμού ήταν ο Γρηγόριος Παλαμάς (1296-1359/60).

Η Επιστήμη και η Τεχνολογία

-Οι Βυζαντινοί ενδιαφέρθηκαν για τις φυσικές επιστήμες, τα Μαθηματικά, την Αστρονομία και την Ιατρική, όπως αποδεικνύει το έργο σημαντικών ανθρώπων του πνεύματος. (π.χ. ο Στέφανος ο Αλεξανδρινός, ο Αλέξανδρος ο Τραλλιανός, ο Λέων ο Φιλόσοφος ή Μαθηματικός, ο Μιχαήλ Ψελλός, Ο Γεώργιος Ακροπολίτης, Ο Γεώργιος Παχυμέρης, Ο Θεόδωρος Μετοχίτης κ.ά.

-Οι Βυζαντινοί επιδίδονταν στην κατασκευή αστρολάβων, ηλιακών ρολογιών και βαλλιστρών. Η σημαντικότερη όμως τεχνολογική επινόηση για στρατιωτικούς σκοπούς ήταν το υγρόν πυρ, ένα μίγμα από εύφλεκτα υλικά που δεν έσβηνε όταν ερχόταν σε επαφή με το νερό και εκτοξευόταν στα εχθρικά πλοία με ειδικούς σωλήνες. 

Β. Η βυζαντινή τέχνη

-Μια από τις αρνητικές συνέπειες της εικονομαχικής κρίσης του 8ου και 9ου αιώνα ήταν οι εκτεταμένες καταστροφές έργων τέχνης και η ανάσχεση της καλλιτεχνικής δημιουργίας. 

-Ωστόσο, στους επόμενους αιώνες της Μακεδονικής δυναστείας, παρατηρείται σημαντική ανάπτυξη της τέχνης, γεγονός που οφείλεται, σε μεγάλο βαθμό. 

-Κατά το 14ο και 15ο αιώνα η τέχνη εμφανίζει ορισμένα χαρακτηριστικά που θα δικαιολογούσαν τον όρο αναγέννηση. Πρόκειται για την Παλαιολόγεια Αναγέννηση, που παρουσιάζεται παράλληλα ή ανεξάρτητα από τη δυτική αναγέννηση.

Η Αρχιτεκτονική

-Το βασικό αρχιτεκτονικό σχέδιο των βυζαντινών ναών στηρίζεται στο ορθογώνιο παραλληλόγραμμο σχήμα που είχαν οι βασιλικές, δημόσια ρωμαϊκά κτίσματα. 

-Με την προσθήκη του τρούλου τον 6ο αιώνα, στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης, δημιουργήθηκε ένας νέος ρυθμός, η τρουλαία βασιλική, ο οποίος εξελίχθηκε σταδιακά σε όλη τη διάρκεια της βυζαντινής ιστορίας.

-Μετά την εικονομαχία, στη διάρκεια της Μακεδονικής δυναστείας, επικράτησε ο ρυθμός του εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλο, στον οποίο το βασικό αρχιτεκτονικό σχέδιο αποτελείται από ένα σταυρό, εγγεγραμμένο σε τετράγωνο. 

-Παραλλαγή του ρυθμού αυτού είναι Ο αγιορείτικος τύπος, στον οποίο καταλήγουν σε κόγχες οι τρεις από τις τέσσερις κεραίες του σταυρού: η ανατολική, η βόρεια και η νότια. 

-Σε ορισμένες περιπτώσεις κατασκευάζονται τρούλοι και πάνω από κάθε κεραία του σταυρού, δημιουργώντας έτσι τον πεντάτρουλο ρυθμό. 

-Το μέγεθος των βυζαντινών ναών και ο πλούτος στον εικονογραφικό διάκοσμο μεταβάλλονται ανάλογα με την οικονομική και πολιτική κατάσταση της αυτοκρατορίας. 

Η Ζωγραφική

-Οι ανεικονικές αντιλήψεις* για τη ζωγραφική, που επικράτησαν κατά την περίοδο της εικονομαχίας, προκάλεσαν οπισθοδρόμηση της θρησκευτικής ζωγραφικής.

-Το κλίμα αυτό μεταβάλλεται στην περίοδο της Μακεδονικής δυναστείας, κατά την οποία διαμορφώνεται το πρόγραμμα της εικονογράφησης στο εσωτερικό των ναών: Στην κορυφή του τρούλου εικονογραφείται ο Παντοκράτορας, περιστοιχιζόμενος από αγγέλους και προφήτες, στην αψίδα του Ιερού η Θεοτόκος, ανάμεσα στους αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ, στα λοφία του τρούλου οι τέσσερις Ευαγγελιστές και στους τοίχους οι δεσποτικές γιορτές, οι Άγιοι και οι Μάρτυρες.

-Στην Παλαιολόγεια περίοδο, οπότε η οικονομική κρίση δεν επιτρέπει την κατασκευή πολυδάπανων ψηφιδωτών, το βάρος δίνεται στις τοιχογραφίες και τις φορητές εικόνες.

-Στη βυζαντινή ζωγραφική η ελευθερία του καλλιτέχνη περιορίζεται στο ελάχιστο, εφόσον οι μορφές επιβάλλεται να εικονογραφούνται σύμφωνα με συγκεκριμένους κανόνες. Η απουσία του βάθους, η αδιαφορία για τις φυσικές αναλογίες και την απόδοση της τρίτης διάστασης, η μετωπική απεικόνιση των μορφών, η αυστηρότητα και επισημότητα είναι μερικά από τα βασικά χαρακτηριστικά της βυζαντινής αγιογραφίας. 

       2. Ο ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΣ ΔΥΤΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Α. Γράμματα, επιστήμες, τεχνολογία

Τα μοναστήρια ως πνευματικά κέντρα

-Στη δυτική Ευρώπη, μέχρι τα μέσα του 9ου αιώνα, περίπου, οι μόνοι χώροι όπου μπορούσαν να καλλιεργηθούν τα γράμματα και οι τέχνες ήταν τα μοναστήρια και οι αυλές των βασιλιάδων. 

-Συνήθως οι μονές διέθεταν βιβλιοθήκη, όπου οι μοναχοί-γραφείς αντέγραφαν τη Βίβλο, πατερικά κείμενα, χρονικά, βιογραφίες Αγίων, επιστημονικά και ποιητικά έργα της λατινικής γραμματείας και γερμανικά ηρωικά άσματα. Στα ιδιότυπα αυτά μοναστικά σχολεία μπορούσε κανείς να λάβει λόγια ή θρησκευτική παιδεία. 

-Η αρχή των πνευματικών δραστηριοτήτων στα μοναστήρια της δυτικής Ευρώπης τοποθετείται περίπου στο 650.

-Οι κληρικοί είναι και οι κυριότεροι εκπρόσωποι της πνευματικής ζωής, όπως ο Γρηγόριος, επίσκοπος της γαλατικής πόλης Τουρ.

Η Καρολίδεια Αναγέννηση

-Στην εποχή του Καρλομάγνου η Ευρώπη γνωρίζει μια αξιοσημείωτη πνευματική άνθηση, με κέντρο την αυλή του. Στην πρωτεύουσά του, το Ακυίσγρανο (σημερινό Άαχεν), ο αυτοκράτορας ίδρυσε ένα είδος Ακαδημίας, όπου συγκεντρώνονταν συγγραφείς, ποιητές, καλλιτέχνες, θεολόγοι και φιλόσοφοι, αρχιτέκτονες και μουσικοί, προερχόμενοι από όλη την Ευρώπη, και συζητούσαν για θέματα εκκλησιαστικά, καλλιτεχνικά και επιστημονικά. 

-Στο αυτοκρατορικό αυτό Διδακτήριο δόθηκε ιδιαίτερη σημασία στην αντιγραφή βιβλίων και καθιερώθηκε ένα νέο είδος γραφής, περισσότερο ευανάγνωστης, η καρολίδεια μικρογράμματη γραφή. 

-Η μικρής διάρκειας αυτή πνευματική κίνηση, η οποία σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στην ευρεία αντίληψη και διορατικότητα του Καρλομάγνου, δικαιολογημένα ονομάστηκε Καρολίδεια Αναγέννηση.

Η Λογοτεχνία 

-Κατά τους πρώτους αιώνες του Μεσαίωνα όλα τα συγγράμματα στη δυτική Ευρώπη γράφονται στα Λατινικά. Την περίοδο αυτή δεν υπάρχουν σημαντικοί επώνυμοι ποιητές.

Κατά το 12ο αιώνα γράφονται ορισμένα αξιόλογα έργα στις εθνικές γλώσσες, όπως το Άσμα του Ρολάνδου, στη γαλλική δημώδη γλώσσα, και το έπος των Νιμπελούγκεν στη γερμανική γλώσσα.

-Κατά το 13ο και 14ο αιώνα στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες διαβάζονται κυρίως τα ιπποτικά έμμετρα μυθιστορήματα, που ως κεντρικό θέμα έχουν τον έρωτα. Το προβάδισμα όμως στη λογοτεχνική παραγωγή έχει η Ιταλία, όπου η λογοτεχνία γνωρίζει πραγματική αναγέννηση. Στο μεγαλύτερο πνευματικό κέντρο, τη Φλωρεντία, ζουν και δημιουργούν τρεις μεγάλοι ιταλοί ποιητές: ο Δάντης (1263-1321), ο Πετράρχης (1304-1374) και Ο Βοκκάκιος (1313-1375). Η Θεία Κωμωδία του Δάντη θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα έργα της παγκόσμιας ποίησης. Ο Πετράρχης έγινε γνωστός για τα λατινικά και ιταλικά Λυρικά του ποιήματα και ο Βοκκάκιος για το Δεκαήμερο, συλλογή διηγημάτων, όπου καυτηριάζεται η υποκρισία των ηθών της εποχής και τονίζεται η χαρά της ζωής και του έρωτα.

Η Επιστήμη και η Τεχνολογία

-Μεγάλη σημασία για την πορεία των επιστημών στη δυτική Ευρώπη έχει η ίδρυση των πανεπιστημίων, λίγο πριν από το τέλος του 12ου αιώνα. Τα πρώτα πανεπιστήμια ιδρύθηκαν στην Μπολόνια, την Οξφόρδη και το Παρίσι με την υποστήριξη αλλά και τον έλεγχο της Εκκλησίας. 

Οι αντιπαραθέσεις για επιστημονικά θέματα και θεολογικά ζητήματα, στο πλαίσιο των πανεπιστημίων, προκάλεσαν την ανάγκη να ερευνηθεί ο φυσικός κόσμος, γεγονός που αποτέλεσε σταθμό στην πνευματική πορεία της Ευρώπης και συντέλεσε στην αναγέννηση των γραμμάτων και των τεχνών.

-Κατά το 13ο αιώνα επικρατεί η μορφή του ιταλού θεολόγου Θωμά Ακινάτη, ο οποίος στα έργα του επιχειρεί να συμβιβάσει την παλαιά γνώση με το δόγμα, προσαρμόζοντας τον Αριστοτέλη στις ανάγκες της χριστιανικής πίστης.

- Όμως, το πιο ρηξικέλευθο πνεύμα της εποχής αυτής και προάγγελος της νέας εποχής στην επιστήμη υπήρξε ο άγγλος φιλόσοφος και μελετητής του Αριστοτέλη Ρογήρος Βάκων (1214-1274), που κατόρθωσε να απελευθερωθεί από τη σχολαστική φιλοσοφία και να προαναγγείλει την πειραματική μέθοδο στην επιστήμη.

-Οι τεχνολογικές πρόοδοι ήταν ελάχιστες στη διάρκεια του Μεσαίωνα και οι περισσότερες από αυτές έγιναν κατά τους τελευταίους αιώνες. Η πιο σημαντική τεχνολογική πρόοδος είναι ίσως η εφεύρεση του πυροβόλου όπλου κατά το 14ο αιώνα.

Β. Η Τέχνη

-Στη δυτική Ευρώπη, η εποχή μέχρι τον Καρλομάγνο είναι περίοδος αβεβαιότητας και αναζητήσεων, όσον αφορά την τέχνη. Η περίοδος αυτή κλείνει στα μέσα του 11ου αιώνα με την εμφάνιση της ρομανικής αρχιτεκτονικής, η οποία είναι η πρώτη σαφώς δυτικοευρωπαϊκή τέχνη. 

-Από τα μέσα του 11ου αιώνα η δυτικοευρωπαϊκή τέχνη αποκτά τη δική της ταυτότητα. Παράγοντες που συνέβαλαν στην εξέλιξη της θρησκευτικής τέχνης είναι η ανερχόμενη παπική δύναμη και ο θρησκευτικός ενθουσιασμός των πιστών.

Η Αρχιτεκτονική

-Η ιουστινιάνεια αρχιτεκτονική, κυρίως ο ναός της Αγίας Σοφίας, επηρέασε σημαντικά την προκαρολίδεια αρχιτεκτονική.

-Ο Καρλομάγνος έκτισε το σημαντικότερο ίσως ναό της εποχής του, το παρεκκλήσιο των ανακτόρων του στο Άαχεν, κατά το αρχιτεκτονικό σχέδιο του Αγίου Βιταλίου στη Ραβέννα και του ναού των Αγίων Σέργιου και Βάκχου στην Κωνσταντινούπολη. 

-Οι βυζαντινές επιδράσεις συνεχίζονται και κατά τους επόμενους αιώνες, μέχρι την εμφάνιση του ρομανικού και του γοτθικού ρυθμού.

-Ο ρομανικός ρυθμός έχει ως αφετηρία τη ρωμαϊκή βασιλική και κύρια χαρακτηριστικό του είναι η συμπαγής και στέρεη δομή, οι αψίδες, τα ημικυκλικά τόξα και οι λίθινοι θόλοι, οι πύργοι των κωδωνοστασίων, η χρήση της γλυπτικής του ανθρώπινου σώματος, κυρίως στο εξωτερικό του ναού, και οι τοιχογραφίες στο εσωτερικό. 

-Ο γοτθικός ρυθμός έχει ως κύρια χαρακτηριστικά το μεγάλο ύψος, τα τεθλασμένα και οξυκόρυφα τόξα, τη χρησιμοποίηση εξωτερικών τοξοτών αντηρίδων για τη στήριξη των τοίχων, τα μεγάλα παράθυρα που επιτρέπουν τον καλύτερο φωτισμό των ναών και διακοσμούνται με υαλογραφήματα, τα οποία παίρνουν τη θέση των τοιχογραφιών

Η Γλυπτική

-Η βυζαντινή επιρροή είναι εμφανής σε πολλά έργα μικρογλυπτικής και μεταλλοτεχνίας της μεσαιωνικής τέχνης της δυτικής Ευρώπης. 

Η Ζωγραφική

-Στο μεγαλύτερο μέρος του μεσαίωνα η ευρωπαϊκή ζωγραφική είναι επηρεασμένη από τη βυζαντινή, όπως φαίνεται από τις μικρογραφίες των εκκλησιαστικών χειρογράφων. Κατά το 13ο αιώνα, παρατηρείται στην ευρωπαϊκή ζωγραφική εκκοσμίκευση των θρησκευτικών Η τάση αυτή εξαπλώνεται σε όλη την Ευρώπη κατά το 14ο αιώνα και είναι γνωστή ως διεθνής γοτθικός ρυθμός. 

-Την περίοδο αυτή εμφανίζεται ο Τζιόττο (1266-1337), ένας από τους μεγαλύτερους ζωγράφους στην ιστορία της τέχνης, που απομακρύνεται τόσο από τη βυζαντινή παράδοση όσο και από τη γοτθική ζωγραφική και σηματοδοτεί την αρχή της νεότερης ζωγραφικής. Τα έργα του χαρακτηρίζονται από πρωτοτυπία και αυθορμητισμό.

      3. Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ  ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΟΥΣ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΥΣ ΛΑΟΥΣ ΚΑΙ ΤΗ ΡΩΣΙΑ

-Mε τον εκχριστιανισμό τους οι Βούλγαροι, οι Σέρβοι και οι Ρώσοι, κατά τον 9ο και 10ο αιώνα, γνώρισαν το βυζαντινό πολιτισμό και επηρεάστηκαν σημαντικά από αυτόν.

-Την περίοδο αυτή μεταφράστηκε στη σλαβική και τη βουλγαρική γλώσσα το μεγαλύτερο μέρος της βυζαντινής υμνογραφίας, καθώς και βυζαντινά νομικά κείμενα.

-Οι Ρώσοι εμφανίζονται να έχουν ιδιαίτερη πολιτισμική ταυτότητα και να είναι αποστασιοποιημένοι από τα βυζαντινά πρότυπα.

-Στο χώρο της τέχνης, Βούλγαροι, Σέρβοι και Ρώσοι επέδειξαν σχετικά νωρίς καλλιτεχνική ευαισθησία και αξιόλογες κατασκευαστικές ικανότητες.

-Στα έργα της τέχνης τους διασταυρώνονται η βυζαντινή παράδοση, η πολιτισμική τους ιδιαιτερότητα, δυτικές επιδράσεις, όσον αφορά τους Σέρβους, και ανατολικές, όσον αφορά τους Ρώσους. 

      4. Ο ΑΡΑΒΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Α. Η πόλη κέντρο τον αραβικού πολιτισμού

-Παρόλο που οι Άραβες ήταν νομαδικός λαός, κέντρο του πολιτισμού τους υπήρξαν οι πόλεις, οι οποίες ήταν πολυάνθρωπες.

-Το Μεγάλο Τζαμί ήταν το κυριότερο μνημείο της πόλης.

-Μετά τον 9ο αιώνα στις μεγάλες πόλεις ιδρύθηκαν κρατικά κέντρα έρευνας, ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα και νοσοκομεία. 

-Στις πλούσιες αγορές των αραβικών πόλεων πωλούνταν μεταξύ άλλων και πολυτελή προϊόντα τέχνης, πολύτιμοι λίθοι κ.λπ. 

Β. Οι επιστημονικές επιδόσεις των Αράβων

-Ο αραβικός πολιτισμός αναπτύχθηκε κυρίως μετά την ολοκλήρωση των αραβικών κατακτήσεων και τη διάσπαση του ενιαίου Χαλιφάτου σε τρία ανεξάρτητα Χαλιφάτα. Η πολιτισμική ανάπτυξη άρχισε στο Χαλιφάτο των Αββασιδών με πρωτεύουσα τη Βαγδάτη.

-Η ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη επηρέασαν αποφασιστικά την εξέλιξη της σκέψης των Αράβων. Χαρακτηριστικό είναι ότι η αρχαία ελληνική φιλοσοφία έγινε γνωστή στη δυτική Ευρώπη μέσω αραβικών μεταφράσεων. 

-Η Φιλοσοφία γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση στη Βαγδάτη, όπου ο Αλ Μαμούν ίδρυσε τον Οίκο της Σοφίας, επιστημονικό κέντρο. Ο 12ος αιώνας είναι αντίθετα περίοδος διωγμού της ελεύθερης σκέψης από τους άραβες ηγεμόνες. Οι υπήκοοι διατάχθηκαν να ρίξουν στην πυρά όλα τα σχετικά συγγράμματα και τα φανατισμένα πλήθη ανταποκρίθηκαν με προθυμία.

-Οι επιστημονικές επιδόσεις των Αράβων υπήρξαν σημαντικές, με σπουδαιότερες αυτές στην Ιατρική, τις οποίες εκτιμούσαν ιδιαίτερα και οι Βυζαντινοί. 

Γ. Η αραβική τέχνη

-Η αραβική θρησκευτική τέχνη είναι ανεικονική. Επηρεάστηκε από την τέχνη της Ανατολής και του Βυζαντίου. Σημαντική προσφορά των Αράβων στην παγκόσμια τέχνη είναι τα αραβουργήματα, λεπτές δαντελωτές διακοσμητικές συνθέσεις, με ανεξάντλητη ποικιλία.

Η Αρχιτεκτονική

Το Ισλάμ επέβαλε ομοιομορφία στην αρχιτεκτονική. Τα πιο ενδιαφέροντα κτίσματα είναι τα τζαμιά και τα ανάκτορα. Η αρχιτεκτονική τους είναι απλή: τα τζαμιά αποτελούνται συνήθως από ένα κεντρικό κτίσμα που έχει τη μορφή κύβου, πάνω στον οποίο στηρίζεται ο τρούλος. Τα ανάκτορα είναι συνήθως συγκροτήματα με εσωτερικές αυλές, όπου υπάρχουν κήποι, κρήνες κ.λπ. Δομικό στοιχείο που επικρατεί στην αραβική αρχιτεκτονική είναι τα τεθλασμένα και οξυκόρυφα τόξα, ενώ στη διακόσμηση επικρατούν τα αραβουργήματα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΧΩΡΩΝ ΩΣ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΒΕΣΤΦΑΛΙΑΣ (1453-1648)

      2. ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ

Παρόλο που ο όρος Αναγέννηση παραπέμπει συνήθως στις εικαστικές τέχνες, εντούτοις πρόκειται για μια γενικότερη πνευματική κίνηση που κύριο χαρακτηριστικό της είναι η αναβίωση των αξιών της κλασικής αρχαιότητας, οι οποίες είχαν παραμεριστεί κατά το Μεσαίωνα. Το πνεύμα των ανθρώπων απελευθερώνεται τώρα (15ος-16ος αι.) από τη μονομέρεια της θρησκευτικής μεσαιωνικής σκέψης και γίνεται πιο φιλελεύθερο, δημιουργικό και ερευνητικό. Ο αναγεννησιακός άνθρωπος εμπνέεται από τον αρχαίο κόσμο, στόχος του όμως είναι το μέλλον. 

Α. Οι νέοι δρόμοι δημιουργίας

-Η πολιτιστική άνοιξη ξεκίνησε από τις ακμαίες οικονομικά πόλεις της Ιταλίας, όπως η Φλωρεντία, η Βενετία και η Ρώμη.

-Εκδήλωση καλλιτεχνικής και πνευματικής δραστηριότητας.

-Οι πνευματικές δυνάμεις, απελευθερωμένες πλέον από το μεσαιωνικό πλαίσιο, διαμορφώνουν μια νέα αντίληψη για τον άνθρωπο, πάνω στην οποία θα προσπαθήσουν να οικοδομήσουν τον καινούργιο κόσμο.

Β. Το κίνημα τον Ανθρωπισμού

Η ρήξη με το Μεσαίωνα

-Ο άνθρωπος της Αναγέννησης αναζητούσε τρόπους έκφρασης των νέων ιδεών. Ετσι, στράφηκε προς τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό και επιδόθηκε στη συστηματική μελέτη, μετάφραση και σχολιασμό των αρχαίων συγγραφέων. 

-Η στροφή αυτή προς τη βαθύτερη γνώση των ελληνικών και λατινικών γραμμάτων και της αρχαιότητας γενικότερα ονομάστηκε ανθρωπισμός. 

-Βέβαια, το φαινόμενο της αναβίωσης των κλασικών σπουδών δεν είναι καινούργιο. Η διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι ο αναγεννησιακός λόγιος δεν μελετά τον αρχαίο πολιτισμό μόνο σε θεωρητικό επίπεδο, αλλά επιχειρεί να αντλήσει από αυτόν αξίες για τη θεμελίωση του συγχρόνου του κόσμου. 

-Η τάση απομάκρυνσης από το μεσαιωνικό παρελθόν εκφράζεται ήδη από τις τρεις προδρομικές μορφές του ανθρωπισμού, τον Δάντη, τον Πετράρχη και τον Βοκκάκιο.

Ο καθολικός άνθρωπος

-Οι φορείς του ανθρωπισμού είναι βαθιά θρησκευόμενοι, επιζητούν όμως την αληθινή πίστη και τοποθετούν τον άνθρωπο στο κέντρο του κόσμου. Γι αυτό η προσωπικότητά του πρέπει να είναι πολύπλευρη και να χαρακτηρίζεται από την αγάπη για δημιουργική και δραστήρια ζωή, καθώς και από την πίστη στις δυνάμεις του ανθρώπου, σωματικές και πνευματικές. 

 -Οι ανθρωπιστές οραματίζονται να διαμορφώσουν ένα νέο τύπο ανθρώπου, τον καθολικό άνθρωπο (homo univorsalis), δημιουργό του πολιτισμού του και υπεύθυνο για τη μοίρα του.

Η συμβολή των Ελλήνων λογίων στην ανθρωπιστική κίνηση

Στην αναβίωση των ελληνικών γραμμάτων στη Δύση υπήρξε καθοριστική η συμβολή των Ελλήνων λογίων που κατέφυγαν στην ιταλική χερσόνησο πριν και μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους (Μανουήλ Χρυσολωράς στη Βενετία, ο Γεώργιος Σχολάριος, δηλαδή ο μετέπειτα Πατριάρχης Γεννάδιος, ο Μάρκος ο Ευγενικός, ο επίσκοπος Νικαίας Βησσαρίων και ο Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων).

-Εκδηλώθηκε έντονο ενδιαφέρον για την έκδοση κειμένων αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων και τη συλλογή αρχαίων χειρογράφων από βιβλιοθήκες και ηγεμόνες

Μια νέα αντίληψη για την αγωγή και για την επιστήμη

-Στη φράση του Έρασμου, «οι άνθρωποι δε γεννιούνται, αλλά γίνονται» περικλείεται η αντίληψη του αναγεννησιακού ανθρώπου για το ρόλο και τη δύναμη της εκπαίδευσης. 

-Η επιστήμη εξελίσσεται με την παρατήρηση, την εμπειρία και το πείραμα.

γ. Η τυπογραφία και η διάδοση της Αναγέννησης και του Ανθρωπισμού

-Η Αναγέννηση και ο Ανθρωπισμός γρήγορα ξεπέρασαν τα όρια της Ιταλικής Χερσονήσου και έγιναν κίνημα ευρωπαϊκό. Η Γαλλία, η Γερμανία, οι Κάτω Χώρες και η Ιβηρική Χερσόνησος έγιναν εστίες της Αναγέννησης στη Δυτική Ευρώπη. Σημαντική επίσης υπήρξε η ανθρωπιστική δραστηριότητα σε πόλεις, όπου υπήρχαν πανεπιστήμια και εκδοτικά κέντρα: στην Αμβέρσα, στο Παρίσι, στο Στρασβούργο, στο Μιλάνο και στη Βενετία.

-Στη διάδοση της Αναγέννησης και του Ανθρωπισμού υπήρξε καταλυτική και η συμβολή της τυπογραφίας.  Ο Ιωάννης Γουτεμβέργιος χρησιμοποίησε, γύρω στο 1450, κινητά μεταλλικά στοιχεία για την εκτύπωση των βιβλίων, η ανθρωπότητα βρέθηκε μπροστά σε ένα κοσμοϊστορικό γεγονός, την εφεύρεση της τυπογραφίας.  Η φιλομάθεια όμως του κοινού περιορίστηκε στις πόλεις. Στην επαρχία η πλειονότητα του πληθυσμού παρέμενε αναλφάβητη και μακριά από τις εξελίξεις. 

      3. ΟΙ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ

Α. Προς αναζήτηση νέων δρόμων

-Ήδη από το Μεσαίωνα οι Ευρωπαίοι έμποροι, είχαν σχηματίσει για την Ασία την εικόνα μιας μυστηριώδους και πλουσιότατης περιοχής της γης. Τη φαντασία είχε εξάψει και το έργο του Μάρκο Πόλο (1254-1324) Βιβλίο των θαυμάτων, στο οποίο αφηγείται με μυθιστορηματικό τρόπο τις εντυπώσεις του από το εικοσαετές ταξίδι του (1271-1291) σε χώρες της Ανατολής.

-Η κυριαρχία, όμως, των Οθωμανών Τούρκων στη δυτική Ασία και στις χώρες της Ανατολικής Μεσογείου απέκλεισε τους δρόμους επικοινωνίας.

-Παράλληλα ο μονοπωλιακός έλεγχος του εμπορίου των μπαχαρικών στη Μεσόγειο από τους Βενετούς και τους Άραβες και η έλλειψη πολύτιμων μετάλλων στην Ευρώπη, καθιστούσαν αναγκαία την αναζήτηση καινούριων δρόμων προς τις χώρες της Ανατολής.

-Η Ισπανία και η Πορτογαλία, εκμεταλλευόμενες και την πλεονεκτική γεωγραφική θέση τους, πρωτοστάτησαν στον τομέα αυτό.

Β. Οι πρόοδοι στη ναυσιπλοΐα

-Τα υπερπόντια ταξίδια διευκολύνθηκαν από την τελειοποίηση των τεχνικών μέσων πλεύσης και προσανατολισμού, της πυξίδας, του αστρολάβου και του πορτολάνου. 

-Ταυτόχρονα στην ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας συνέβαλε και η ναυπήγηση ενός νέου τύπου πλοίου, της καραβέλας, που είχε μεγαλύτερη χωρητικότητα και ταχύτητα και ήταν περισσότερο ασφαλές.

Γ. Οι Ευρωπαίοι ανακαλύπτουν τον κόσμο

Προς τις Ινδίες

-Οι Πορτογάλοι και οι Ισπανοί ακολούθησαν εντελώς διαφορετικές κατευθύνσεις για να φτάσουν στην ανατολική Ασία.

-Οι πορτογάλοι θαλασσοπόροι , με τη χρηματοδότηση του πρίγκηπα Ερρίκου του θαλασσοπόρου παραπλέουν προς την Ινδία από την Αφρική. Οι επιτυχείς εξερευνητικές αποστολές συνεχίστηκαν από το Βαρθολομαίο Ντιάζ, ο οποίος έφτασε στο ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας. Λίγο αργότερα, ο Βάσκο ντα Γκάμα προχώρησε ακόμα περισσότερο, μέχρι το Κάλικουτ των Ινδιών. Την ίδια εποχή ένας άλλος Πορτογάλος, Ο Αλβαρέξ Καμπράλ πλέοντας προς τις Ινδίες, παρασύρθηκε από τα κύματα μέχρι τη Βραζιλία, την οποία κατέλαβε στο όνομα του βασιλιά του.

Προς την Αμερική, μια νέα ήπειρο

-Αντίθετα με τους Πορτογάλους, ο Χριστόφορος Κολόμβος  στην υπηρεσία του βασιλιά της Ισπανίας, πεπεισμένος για τη σφαιρικότητα της γης, ακολούθησε δυτική κατεύθυνση στα ταξίδια του προς την ανατολική Ασία. Έτσι, όταν αποβιβάστηκε στο Σαν Σαλβαδόρ πίστεψε πως είχε φτάσει στις Ινδίες, πεποίθηση που διατήρησε και μετά την ανακάλυψη και άλλων περιοχών της κεντρικής Αμερικής κατά τα επόμενα ταξίδια του.

-Σύντομα, όμως, ο φλωρεντινός Αμέρικο Βεσπούτσι , θαλασσοπόρος στην υπηρεσία του βασιλιά της Πορτογαλίας, διαπίστωσε ότι οι περιοχές που είχε ανακαλύψει ο Κολόμβος δεν ανήκαν στην Ασία αλλά σε μια νέα ήπειρο, την οποία μάλιστα προσπάθησε να χαρτογραφήσει. Η νέα ήπειρος πήρε αργότερα το όνομά του.

Ο πρώτος περίπλους της γης

-Οι Ισπανοί, θέλοντας να μην αφήσουν το εμπορικό μονοπώλιο με την Ανατολή στα χέρια των Πορτογάλων, αναζητούσαν ένα συντομότερο δρόμο προς την Ασία. Το σχέδιο αυτό ανέλαβε να πραγματοποιήσει ένας Πορτογάλος στην υπηρεσία της Ισπανίας, ο Φερδινάνδος Μαγγελάνος, ταξιδεύοντας δυτικά και παρακάμπτοντας τη Νότια Αμερική. Με το ταξίδι αυτό, που διήρκεσε δυόμισι χρόνια (1519-1522), αποδείχθηκε ότι η γη είναι σφαιρική.

Δ. Η κατάκτηση του Νέου Κόσμου και οι αποικιακές αυτοκρατορίες

-Οι Ισπανοί και οι Πορτογάλοι μοιράστηκαν μεταξύ τους, με τη Συνθήκη της Τορντεζίλα (1494) τις περιοχές που ανακάλυψαν και επιδόθηκαν στην εκμετάλλευσή τους.

-Οι πρώτες χώρες που ανακαλύφθηκαν μετατράπηκαν σύντομα σε αποικίες των Ευρωπαίων. Η κατάληψη των νέων χωρών συνοδεύτηκε από σφαγές των τοπικών πληθυσμών, λεηλασίες και καταστροφές. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των Ισπανών, οι οποίοι μεταχειρίστηκαν απάνθρωπες μεθόδους στις χώρες της κεντρικής και νότιας Αμερικής.

-Έτσι δημιουργήθηκε μια εκτεταμένη αλλά εύθραυστη αποικιακή αυτοκρατορία που εφοδίαζε την Ευρώπη με μπαχαρικά και πολύτιμα μέταλλα. 

-Έστρεψαν, επίσης, το ενδιαφέρον τους οι Πορτογάλοι και προς τη Βραζιλία, όπου ανέπτυξαν φυτείες τσαγιού, κακάου και ζάχαρης.

-Για να αντιμετωπίσουν την έλλειψη εργατικών χεριών για τις μεγάλες φυτείες εγκαινίασαν το εμπόριο μαύρων από την Αφρική.

-Οι Ισπανοί δημιούργησαν μια ηπειρωτική αυτοκρατορία, ιδιαίτερα προσοδοφόρα, που εκτεινόταν από το Μπουένος Άιρες ως την Καλιφόρνια. 

-Η κυριαρχία όμως των Ισπανών και των Πορτογάλων δεν επρόκειτο να διαρκέσει για πολύ. Όταν, σύντομα, οι Άγγλοι, οι Γάλλοι και οι Ολλανδοί θα διεκδικήσουν μερίδιο από το νέο κόσμο, η Ευρώπη θα εισέλθει στη φάση του αποικιακού ανταγωνισμού και η σύγκρουση θα είναι αναπόφευκτη.

Ε. Η Ευρώπη μετά τις Ανακαλύψεις

Οικονομικές μεταβολές

-Μια σημαντική συνέπεια των γεωγραφικών ανακαλύψεων ήταν ότι το κέντρο της παγκόσμιας οικονομίας μετατοπίστηκε από τη Μεσόγειο στον Ατλαντικό Ωκεανό και τη Βόρεια θάλασσα. Τα λιμάνια της Σεβίλλης, της Λισαβόνας και της Αμβέρσας απέκτησαν μεγαλύτερη οικονομική δραστηριότητα από εκείνα της Βενετίας και της Γένουας. Με την εξέλιξη αυτή η δυτική και η βόρεια Ευρώπη έγιναν πια το κέντρο των διεθνών εξελίξεων.

-Το ασήμι και το χρυσάφι που έφταναν στην Ευρώπη αύξησαν την κυκλοφορία του χρήματος και κατέστησαν το νόμισμα αποκλειστικό ανταλλακτικό μέσο και μέτρο όλων των αξιών.

-Τα κεφάλαια που συσσωρεύονταν από το εμπόριο άρχισαν να επενδύονται σε διάφορες εμπορικές, τραπεζικές, χρηματιστηριακές και ασφαλιστικές επιχειρήσεις. Έτσι τέθηκαν οι βάσεις του κεφαλαιοκρατικού συστήματος στην Ευρώπη, ενώ η φεουδαρχική δομή της οικονομίας άρχισε να κλονίζεται.

-Η βιοτεχνία παρουσίασε σημαντική πρόοδο στους τομείς της υφαντουργίας, της μεταξουργίας και της τυπογραφίας. 

-Παρά την ανάπτυξη της βιοτεχνίας και του εμπορίου, η γεωργία εξακολουθούσε να αποτελεί το θεμέλιο της οικονομίας. Η γεωργική παραγωγή εμπλουτιζόταν σταδιακά με την καλλιέργεια αποικιακών προϊόντων, άγνωστων μέχρι τώρα στον ευρωπαϊκό χώρο.

Κοινωνικός μετασχηματισμός και ανανέωση της σκέψης

-Κύριος μοχλός της διαδικασίας μετασχηματισμού ήταν μια νέα κοινωνική τάξη, η αστική.

-Οι συνέπειες των οικονομικών μεταβολών στις άλλες κοινωνικές ομάδες ποίκιλλαν. Για τους χωρικούς η άνοδος των τιμών μπορούσε να έχει θετικά αποτελέσματα. Στους ευγενείς και στους εργάτες οι επιπτώσεις ήταν ολέθριες. 

4. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ (1517-1555)

Α. Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία σε κρίση

-Ήδη από τα τέλη του Μεσαίωνα το ηθικό κύρος της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας ανάμεσα στους πιστούς άρχισε να υποχωρεί. Διαμαρτυρίες διατυπώνονταν για τη διοικητική ανεπάρκεια, την υπερβολική πολυτέλεια της αυλής και την ηθική ακόμη διαφθορά πολλών από τους εκκλησιαστικούς αξιωματούχους. Η πλειονότητα του κλήρου, ιδίως του κατώτερου, ζούσε μέσα στην αμάθεια και η Εκκλησία εξακολουθούσε να ελέγχει τους πιστούς με τη διαρκή απειλή του κακού και να εφευρίσκει τρόπους άφεσης των αμαρτιών, μεταξύ των οποίων και τα έγγραφα άφεσης αμαρτιών, τα λεγόμενα συγχωροχάρτια.

-Η αντίδραση δεν άργησε να εκδηλωθεί από τους φορείς του ανθρωπιστικού κινήματος. Αυτοί έθεσαν ως στόχο την αναζήτηση του αυθεντικού πνεύματος του Χριστιανισμού στη μελέτη της Αγίας Γραφής, χωρίς τις παρερμηνείες των σχολιαστών του Μεσαίωνα. 

-Η κρίση στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία ήταν φαινόμενο σύνθετο και συνδεόταν με το πνεύμα της Αναγέννησης. Για το λόγο αυτό, εκτός από τη βασική θρησκευτική διάστασή του, έλαβε επίσης κοινωνικό και πολιτικό χαρακτήρα, όπως θα διαπιστώσουμε στη συνέχεια.

Β. Η Μεταρρύθμιση τον Λουθήρου

-Η αντίδραση στις αδυναμίες της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας εκδηλωνόταν περισσότερο στις γερμανικές χώρες. 

-Η αφορμή δόθηκε το 1515, όταν ο πάπας Λέων Γ έδωσε την άδεια για μαζική έκδοση και πώληση εγγράφων άφεσης αμαρτιών (συγχωροχαρτιών). Ο εμπορευματοποιημένος τρόπος διάθεσης τους από τον μοναχό Τέτζελ στη Γερμανία και η διακήρυξή του ότι μόλις ακουστεί ο ήχος από τα χρήματα που πληρώνονται για το συγχωροχάρτι, οι ψυχές μεταπηδούν από το Καθαρτήριο στον Παράδεισο", προκάλεσαν την έντονη αντίδραση του γερμανού μοναχού και θεολόγου Μαρτίνου Λουθήρου.

-Ο Λούθηρος θυροκόλλησε, τον Οκτώβριο του 1517, σε εκκλησία της Βιτεμβέργης έναν κατάλογο από 95 θέσεις, που καταδίκαζαν τα συγχωροχάρτια και αμφισβητούσαν τις παπικές απόψεις. Ο πάπας αντέδρασε αφορίζοντας τον Λούθηρο ως αιρετικό. Ο Λούθηρος όμως έκαψε δημόσια το έγγραφο (βούλλα)* του αφορισμού του (1520).  Όταν ο Λούθηρος αρνήθηκε να αναιρέσει τις απόψεις του, καταδικάστηκε ως αιρετικός. 

-Το κήρυγμα του Λουθήρου είχε αποφασιστική επίδραση στην κοινωνική, πολιτική και οικονομική πραγματικότητα, όχι μόνον της Γερμανίας αλλά και ολόκληρης της Ευρώπης.

-Όταν το 1529 η Δίαιτα αποκήρυξε το Λουθηρανισμό, οι γερμανοί ηγεμόνες που ήταν οπαδοί του Λουθήρου αντιτάχθηκαν και διαμαρτυρήθηκαν για τη δίωξη των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων. Η διαμαρτυρία αυτή, από την οποία ονομάστηκαν και προτεστάντες ή διαμαρτυρόμενοι, δεν είχε κανένα αποτέλεσμα. Τον επόμενο χρόνο υπέβαλαν στη Δίαιτα που συγκλήθηκε στην γερμανική πόλη Αυγούστα υπόμνημα με τις βασικές αρχές του λουθηρανισμού, γνωστό ως Ομολογία της Αυγούστας (1530).

-Η αναμενόμενη σύγκρουση των μεταρρυθμιστών με τις αυτοκρατορικές δυνάμεις εκδηλώθηκε τελικά και έλαβε τη μορφή γενικευμένου εμφυλίου πολέμου. Στο τέλος ο αυτοκράτορας αναγκάστηκε να συμβιβαστεί με την Ειρήνη της Αυγούστας (1555), η οποία αναγνώριζε τη νομιμότητα του Λουθηρανισμού.

Β. Η διάδοση της Μεταρρύθμισης

-Βαθμιαία η Μεταρρύθμιση διαδόθηκε και έξω από το γερμανικό χώρο, με ποικίλες παραλλαγές και κυρίως με τον Καλβινισμό και τον Αγγλικανισμό. Ο Λουθηρανισμός επεκτάθηκε σύντομα και στις σκανδιναβικές χώρες. 

-Πιο οργανωμένη και πιο σημαντική μεταρρυθμιστική προσπάθεια ήταν εκείνη που οργανώθηκε στη Γενεύη της Ελβετίας από τον Ιωάννη Καλβίνο. Ο Καλβινισμός διαδόθηκε κυρίως στη Γαλλία, στις Κάτω Χώρες, στην Ελβετία και στη Σκωτία. Συνάντησε όμως σφοδρή αντίδραση από τους ηγεμόνες των δύο πρώτων χωρών. Μάλιστα οι βασιλείς της Γαλλίας, στράφηκαν με ιδιαίτερη βιαιότητα εναντίον των Γάλλων καλβινιστών, με αποκορύφωμα τη σφαγή 2 χιλιάδων ανθρώπων στο Παρίσι τη Νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου (24 Αυγούστου 1572). Η νύκτα εκείνη αποτέλεσε την τραγικότερη σελίδα της ιστορίας των θρησκευτικών πολέμων στη Γαλλία.

Δ. Η Αντιμεταρρύθμιση

-Καθώς η Καθολική Εκκλησία έβλεπε τη θρησκευτική και την πολιτική επιρροή της να συρρικνώνονται δραματικά, αποφάσισε να αντιδράσει δυναμικά, λαμβάνοντας τα παρακάτω μέτρα:

-Τα μοναχικά τάγματα: Η αναδιοργάνωση των μοναχικών ταγμάτων και η ίδρυση νέων κρίθηκε ως το πλέον αποτελεσματικό μέτρο. Έργο των ταγμάτων αυτών ήταν να βοηθήσουν την πνευματική και ιδεολογική επιβολή του καθολικισμού με την άσκηση συνεχούς προπαγάνδας μέσω της ίδρυσης και διαχείρισης εκπαιδευτηρίων, νοσοκομείων και άλλων φιλανθρωπικών ιδρυμάτων και της έκδοσης βιβλίων.

-Η Ιερά Εξέταση: Παράλληλα, επιχειρήθηκε η καταστολή των μεταρρυθμιστικών ιδεών με την αναδιοργάνωση της Ιεράς Εξέτασης, ενός μεσαιωνικού θεσμού που είχε πέσει σε αχρηστία. Οι ιεροεξεταστές, προκειμένου να κάμψουν το φρόνημα των μεταρρυθμιστών ή αιρετικών, κατά την άποψη της Καθολικής Εκκλησίας, μετέρχονταν κάθε μέσο, συμπεριλαμβανομένων παντός είδους βασανιστηρίων και της καύσης πάνω στην πυρά (autodafe).

-Η λογοκρισία: Επειδή στη διάδοση των μεταρρυθμιστικών ιδεών η συμβολή του βιβλίου ήταν αποφασιστική, η Καθολική Εκκλησία ίδρυσε στη Ρώμη ένα Συμβούλιο Λογοκρισίας, με έργο να συντάσσει κατά διαστήματα έναν κατάλογο απαγορευμένων βιβλίων, όχι μόνο θεολογικών αλλά και φιλολογικών ή επιστημονικών, που κατά την άποψη της Εκκλησίας περιείχαν αιρετικές θέσεις.

Η Σύνοδος του Τρέντο (1545-1563)

Η Καθολική Εκκλησία δεν περιορίστηκε μόνο στη λήψη κατασταλτικών μέτρων εναντίον των μεταρρυθμιστών, αλλά προχώρησε και στη θεραπεία των αδυναμιών της, οι οποίες είχαν προκαλέσει τη Μεταρρύθμιση. Το έργο της ηθικοπνευματικής ανασυγκρότησης και της αποσαφήνισης του καθολικού δόγματος ανέλαβε η Σύνοδος του Τρέντο, που συγκλήθηκε το 1545.

Ε. Οι συνέπειες της Μεταρρύθμισης

-Η Μεταρρύθμιση σήμανε το τέλος της θρησκευτικής ενότητας της Ευρώπης και την αλλαγή του χάρτη της μέσα από μακροχρόνιες και οδυνηρές συγκρούσεις. Η Ευρώπη χωρίστηκε σε τμήματα με διαφορετικό ιδεολογικοπολιτικό προσανατολισμό. Το μεταρρυθμιστικό κίνημα συνδέθηκε επίσης με τη διαδικασία διαμόρφωσης εθνικών ταυτοτήτων. 

-Η Μεταρρύθμιση και κυρίως ο Καλβινισμός, όπου επικράτησε, καθώς διακρινόταν από δημοκρατικό πνεύμα και υποστήριζε την ελευθερία της ατομικής δραστηριότητας, συνέβαλε στην ανάπτυξη του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος και του κεφαλαιοκρατικού συστήματος. 

-Γενικά, η Μεταρρύθμιση, με αφετηρία την αυτονομία στη δράση του ατόμου, επέφερε σημαντικές μεταβολές στη νοοτροπία και στις κοινωνικές σχέσεις. Τα νέα πολιτισμικά δεδομένα δημιούργησαν νέα ρεύματα στις επιστήμες, στα γράμματα και στις τέχνες, ενώ διαδόθηκε η παιδεία τόσο από τους διαμαρτυρόμενους όσο και από τους καθολικούς.

       7. Ο ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΚΑΙ Ο ΤΡΙΑΚΟΝΤΑΕΤΗΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

-Στις αρχές του 17ου αιώνα οι θρησκευτικές αντιθέσεις συνεχίζονται και η Ευρώπη ζει ένα έντονο πολεμικό κλίμα. Οι εξελίξεις δεν αποκάλυψαν μόνο τον εύθραυστο χαρακτήρα της Ειρήνης της Αυγούστας (1555) αλλά συσσώρευσαν και νέες αντιθέσεις. Υπό τις συνθήκες αυτές ξέσπασε Ο Τριακονταετής Πόλεμος (1618-1648). Η πολεμική αυτή αναμέτρηση αποτέλεσε το αποκορύφωμα των θρησκευτικών συγκρούσεων στην Ευρώπη και προσέλαβε πανευρωπαϊκό χαρακτήρα, αφού ελάχιστες χώρες απέφυγαν την εμπλοκή τους σ' αυτόν. Εκτός από τους γερμανούς ηγεμόνες, έλαβαν μέρος η Γαλλία, η Ισπανία, η Ολλανδία, η Δανία, η Σουηδία, ιταλικά και ελβετικά κράτη.

-Οι εμπόλεμοι χωρίστηκαν σε δύο στρατόπεδα, τους Καθολικούς και τους Διαμαρτυρόμενους. Εν τούτοις ο πόλεμος είχε έντονο πολιτικό χαρακτήρα.

-Ο πόλεμος αυτός ήταν πολύ καταστρεπτικός και οι αντίπαλοι συμπεριφέρονταν με ξεχωριστή βιαιότητα. Λίγες ήταν οι μάχες κατά παράταξη, ενώ το κυριότερο χαρακτηριστικό ήταν οι πολυετείς πολιορκίες, οι σφαγές αμάχων, οι λεηλασίες και οι πυρπολήσεις των αντιπάλων στρατοπέδων από τους μισθοφόρους και τους απείθαρχους στρατιώτες. Ο άτακτος αυτός και η απουσία πολεμικής τακτικής, είχαν ως συνέπεια τη μεγάλη διάρκεια του πολέμου.

-Η τραγική αυτή κατάσταση ανάγκασε τελικά τον αυτοκράτορα της Γερμανίας Φερδινάνδο Γ' να ζητήσει διακοπή των εχθροπραξιών και να υπογράψει την Ειρήνη της Βεστφαλίας (1648). Με τη συνθήκη αυτή ρυθμίστηκαν πολιτικά, θρησκευτικά και εδαφικά ζητήματα. Μεταξύ άλλων:

-Ο Καλβινισμός αναγνωρίστηκε ως ισότιμος με τα δύο άλλα δόγματα, τον Καθολικισμό και το Λουθηρανισμό.

-Οι Διαμαρτυρόμενοι κράτησαν πολλά από τα εκκλησιαστικά εδάφη που είχαν καταλάβει ή απαλλοτριώσει στη διάρκεια του πολέμου,

-Κατακυρώθηκαν γερμανικά εδάφη στη Σουηδία και στη Γαλλία.

-Περιορίστηκε η δύναμη του γερμανού αυτοκράτορα 

-Αναγνωρίστηκε η ανεξαρτησία της Ολλανδικής και της Ελβετικής Ομοσπονδίας.

      8. Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ (15ος- 16ος αι)

Α. Γράμματα: η εκτόπιση της λατινικής και ο θρίαμβος των εθνικών λογοτεχνιών

-Σε όλη την Ευρώπη, κατά το 16ο αιώνα, παρατηρείται άνθηση της λογοτεχνίας. 

-Στην Ιταλία οι σπουδαιότεροι συγγραφείς είναι: Ο Νικολό Μακιαβέλι (1469-1527), που έγραψε το περίφημο πολιτικό-φιλοσοφικό βιβλίο «Ο Ηγεμόνας», όπου δείχνει τι οφείλει να πράττει ένας αρχηγός κράτους εναντίον των εχθρών του, για να διατηρήσει την εξουσία του. Η χρήση ακόμη και αθέμιτων μέσων για το σκοπό αυτό επιτρέπεται, και αυτός ο αμοραλισμός στην πολιτική ορολογία ονομάστηκε Μακιαβελισμός. Ο Αριόστο, ο Τορκουάτο Τάσσο κ.α

-Στη Γαλλία η Αναγέννηση άρχισε την περίοδο του Φραγκίσκου Α', οπότε ο μεγάλος ελληνιστής Γουλιέλμος Μπυντέ εξέδωσε πολλά έργα αρχαίων συγγραφέων. Ο Φραγκίσκος Ραμπελαί (1494-1553) είναι ο συγγραφέας του σατιρικού μυθιστορήματος Γαργαντούας και Πανταγκρουέλ, ενώ ο Μιχαήλ Μονταίνι (1533-1592) είναι γνωστός για τα Δοκίμια του.

-Στην Ισπανία ο Μιχαήλ Θερβάντες, που θεωρείται ως ο κορυφαίος των ισπανικών γραμμάτων, είναι ο συγγραφέας του περίφημου μυθιστορήματος Δον Κιχώτης. Στο θέατρο διακρίθηκαν μεγάλοι δραματουργοί όπως ο Καλντερόν και ο πολυγραφότατος Λόπε ντε Βέγκα.

-Στην Πορτογαλία διακρίνεται ο Λουδοβίκος Καμόενς, συγγραφέας του έπους Λουζιτανοί, που είναι εμπνευσμένο από τις περιπέτειες των πορτογάλων θαλασσοπόρων.

-Στην Αγγλία ζει ο μεγαλύτερος θεατρικός συγγραφέας των νεότερων χρόνων Ουίλιαμ Σαίξπηρ, του οποίου τα 37 θεατρικά έργα εξακολουθούν να παίζονται σε όλο τον κόσμο και να συγκινούν με τις αιώνιες αλήθειες που περιέχουν. Τα δημοφιλέστερα έργα του είναι: Άμλετ, Οθέλλος, Μάκβεθ, Βασιλιάς Ληρ, Ιούλιος Καίσαρ, Ρωμαίος και Ιουλιέτα, Εμπορος της Βενετίας. Ο Τόμας Μουρ είναι γνωστός κυρίως για το έργο του Ουτοπία, όπου προσπαθεί να δώσει λύσεις σε κοινωνικά προβλήματα που μέχρι σήμερα απασχολούν τον άνθρωπο.

-Στην Ολλανδία κορυφαίος συγγραφέας αναδεικνύεται ο ανθρωπιστής και εισηγητής της ερασμικής προφοράς της αρχαίας ελληνικής γλώσσας Έρασμος. Στο έργο του Μωρίας εγκώμιον καυτηριάζει την αμάθεια και το σχολαστικισμό.

Β. Επιστήμη. Νέοι δρόμοι

-Μολονότι η επιστημονική παρατήρηση κερδίζει διαρκώς έδαφος, η μαγεία εξακολουθεί να εκτιμάται και κατά την Αναγέννηση. Η χημεία, για παράδειγμα, στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην αλχημεία ενώ στην αστρονομία διατηρούνται πολλά στοιχεία αστρολογίας. 

-Το μεσαιωνικό πνεύμα συνεχίζει να επικρατεί, δυσχεραίνοντας την προσπάθεια των πρωτοπόρων της επιστήμης να καταρρίψουν τις καθιερωμένες αντιλήψεις.

-Το ιδανικό της Αναγέννησης, ο καθολικός άνθρωπος, φαίνεται και στην ανάπτυξη της επιστήμης και τεχνολογίας: ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ένας από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες της Αναγέννησης, είναι ταυτόχρονα αξιόλογος επιστήμονας, με πολλές εφευρέσεις στο ενεργητικό του (ατμοκίνητο πυροβόλο, σκάφανδρο, πτητική μηχανή κ.λπ.).

-Τρεις είναι οι κορυφαίοι αναγεννησιακοί επιστήμονες που άνοιξαν το δρόμο της νεότερης επιστήμης: Ο πολωνός Νικόλαος Κοπέρνικος (1473-1543) διατύπωσε τη θεωρία του ηλιοκεντρικού συστήματος, που πρώτος είχε συλλάβει τον 3ο αιώνα π.Χ. ο Αρίσταρχος ο Σάμιος. Ο ελβετός γιατρός Θεόφραστος Παράκελσος (1493-1541) διατύπωσε επαναστατικές θεωρίες για τη χημεία, την ιατρική και τη φαρμακευτική. Ο φλαμανδός Αντρέ Βεζάλ (1514-1564) ασχολήθηκε με την ανατομία και αποκάλυψε τα μυστικά του ανθρώπινου σώματος, με βάση επιστημονικές παρατηρήσεις.

-Το έργο των πρωτοπόρων επιστημόνων της Αναγέννησης συνέχισαν λίγο αργότερα άλλοι σημαντικοί επιστήμονες. Ο Ιωάννης Κέπλερ (1571-1630) διατύπωσε τους νόμους της κίνησης των πλανητών, ενώ ο Γαλιλαίος ολοκλήρωσε και επιβεβαίωσε τη θεωρία του Κοπέρνικου, αλλά για τις ιδέες του οδηγήθηκε στην Ιερή Εξέταση. Τέλος, ο άγγλος Φραγκίσκος Βάκων (1561-1626) συνέβαλε στην εξέλιξη της επιστήμης αναδεικνύοντας την πρωταρχική σημασία του πειράματος και της εμπειρίας.

Γ. Η τέχνη της Αναγέννησης

1. Το Κουατροτσέντο

-Στην ιστορία της τέχνης, ο 15ος αιώνας είναι γνωστός με το όνομα κουατροτσέντο και προαναγγέλλει την ιταλική Αναγέννηση. Στον αιώνα αυτό εμφανίζονται νέες τάσεις στην αρχιτεκτονική, κυρίως στην Ιταλία, με κύριους εκπρόσωπους τον Μιτρουνελέσκι και τον Αλμπέρτι.

-Την περίοδο αυτή εμφανίζονται στην Ιταλία δύο μεγάλοι γλύπτες: Ο Λορέντσο Γκιμπέρτι και ο Ντονατέλλο. 

-Στη ζωγραφική ο Φρα Αντζέλικο διακρίθηκε στην απόδοση θρησκευτικών θεμάτων. Ο Μποτιτσέλι είναι ίσως ο μεγαλύτερος ζωγράφος της εποχής του Κουατροτσέντο. 

2. Οι μεγάλοι καλλιτέχνες της Αναγέννησης

Αρχιτεκτονική: Η αναγεννησιακή αρχιτεκτονική είναι έντονα επηρεασμένη από την κλασική αρχιτεκτονική, με κυριότερα χαρακτηριστικά την ακρίβεια των αναλογιών και την αρμονία. Η ελληνορωμαϊκή αρχιτεκτονική παράδοση φαίνεται, επίσης, στη χρήση των αετωμάτων, των μετοπών, των ζωφόρων, των κιονοκράνων, των πεσσών, των προσωπείων, των μεταλλίων κ.λπ. Όλα αυτά συνιστούν τον αναγεννησιακό αρχιτεκτονικό ρυθμό. Οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι του ρυθμού αυτού εργάστηκαν στην Ιταλία. Ο Μπραμάντε έκανε τα σχέδια του ναού του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη και Ο Μιχαήλ Άγγελος τον αποπεράτωσε. Ο Ανδρέας Παλλάντιο έδωσε λύσεις σε μεγάλα αρχιτεκτονικά προβλήματα, όπως αυτό της κατασκευής δεύτερου ορόφου στα αναγεννησιακά κτήρια.

Γλυπτική – Ζωγραφική: Η μελέτη των αρχαίων γλυπτών εκ μέρους των καλλιτεχνών της Αναγέννησης άσκησε σημαντική επίδραση στο έργο τους. Έτσι, η απεικόνιση του γυμνού σώματος επικρατεί στη γλυπτική αλλά και στη ζωγραφική, ενώ τα θέματα επιλέγονται τόσο από τη Βίβλο, όσο και από τη μυθολογία και την Ιστορία. Οι προσωπογραφίες ενσωματώνονται συχνά στο τοπίο, αποδεικνύοντας τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα της αναγεννησιακής τέχνης, σε αντίθεση με το θεοκεντρικό της μεσαιωνικής. Στο επίπεδο της τεχνικής, τα έργα γίνονται φωτεινότερα χάρη στη χρήση του λαδιού και αποδίδεται η τρίτη διάσταση με τη συστηματική εφαρμογή της προοπτικής.

-Στην Ιταλία εργάζονται οι τέσσερις κορυφαίοι εκπρόσωποι της Αναγέννησης:

-Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι είναι αντιπροσωπευτικός τύπος του καθολικού ανθρώπου της Αναγέννησης. Ασχολείται με πολλούς τομείς της τέχνης και της επιστήμης. Από τα πιο γνωστά του έργα είναι η Τζοκόντα, ο Μυστικός Δείπνος και η Παρθένος των βράχων. 

-Ο Μιχαήλ Αγγελος διακρίθηκε τόσο ως γλύπτης όσο και ως ζωγράφος. Ένα από τα αριστουργήματά του είναι η τεράστια τοιχογραφική του σύνθεση Δευτέρα Παρουσία, στο εσωτερικό του παρεκκλησίου του Αγίου Σίξτου (Capella Sixtina) στο Βατικανό. Στο γλυπτικό έργο του, έντονα επηρεασμένο από την αρχαία γλυπτική, εκφράζει την πάλη του πνεύματος εναντίον του θανάτου (Δαβίδ, Πιετά, Μωυσής). 

-Ο Ραφαήλ Σάντι διακρίθηκε στη ζωγραφική και την αρχιτεκτονική. Τα έργα του χαρακτηρίζονται από ακρίβεια στο σχέδιο, αρμονία των γραμμών και λεπτότητα των χρωμάτων. Στο Βατικανό φιλοτέχνησε τις περίφημες συνθέσεις Η Σχολή των Αθηνών, Ο Παρνασσός κ.ά., ενώ πασίγνωστες είναι οι Μαντόνες του. 

-Ο Τιτσιάνο αντλεί τα θέματά του από τη Βίβλο και τη μυθολογία, ενώ υπήρξε επίσης μεγάλος προσωπογράφος.

-Προς το τέλος της Αναγέννησης, εμφανίζονται καλλιτέχνες που εντάσσονται στο ρεύμα του μανιερισμού. Στους σημαντικότερους μανιεριστές κατατάσσονται ο ιταλός Τιντορέτο και ο έλληνας Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ή El Greco. Στο έργο του συνυπάρχουν μνήμες από τη βυζαντινή αγιογραφία, αναγεννησιακή τεχνοτροπία, μυστικισμός, πάθος, δύναμη, δραματικότητα. Τα θέματά του είναι κυρίως θρησκευτικά αλλά και τοπία, όπως και προσωπογραφίες. Επειδή πρωταρχικό μέλημά του είναι η έκφραση και όχι ο σεβασμός των κανόνων της αναγεννησιακής τέχνης, θεωρείται πρόδρομος του εξπρεσιονισμού.

-Στη Γερμανία ο μεγαλύτερος αναγεννησιακός καλλιτέχνης είναι ο ζωγράφος και χαράκτης Άλμπρεχτ Ντύρερ.

-Στις Κάτω Χώρες η ζωγραφική επηρεάστηκε από την ιταλική αναγέννηση, αλλά ακολούθησε το δικό της δρόμο, που χαρακτηρίζεται από τάσεις ρεαλιστικές. Ο Ιερώνυμος Μπος και ο Πήτερ Μπρέγκελ ο πρεσβύτερος είναι πρωτοτυποι ζωγράφοι.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7. ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΒΕΣΤΦΑΛΙΑΣ (1648) ΕΩΣ ΤΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΤΗΣ ΒΙΕΝΝΗΣ (1815)

     

 1. Ο ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ

Α. Το πλαίσιο διαμόρφωσης του

-Από τα τέλη του 17ου αιώνα οι χώρες της δυτικής Ευρώπης γνωρίζουν ταχύτατους ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης και πνευματικής προόδου. Αντίθετα, οι χώρες της κεντρικής και της βόρειας Ευρώπης παρακολουθούν από απόσταση τις μεταβολές ή παραμένουν στο περιθώριο. Αλλά ακόμη και μεταξύ των δυτικών χωρών υπάρχει ανισομερής ανάπτυξη, ανάλογα με το βαθμό συμμετοχής τους στις εξελίξεις. 

-Η Αγγλία, για παράδειγμα, αναδεικνύεται από τις αρχές του 18ου αιώνα ως η μεγαλύτερη εμπορική και ναυτική δύναμη στον κόσμο. 

-Αντίθετα, στη Γαλλία υπάρχει μια παρατεταμένη κρίση, που καθίσταται ολοένα και οξύτερη. Η απόλυτη μοναρχία αποτελεί τροχοπέδη στη δραστηριότητα και στις επιδιώξεις της αστικής τάξης, η οποία θέτει υπό αμφισβήτηση την πολιτική και κοινωνική δομή του κράτους και επιδιώκει γενικότερες αλλαγές. Η αντιπαράθεση αυτή θα κορυφωθεί προς το τέλος του 18ου αιώνα.

-Η τάση για πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές, η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και της επιστήμης, η πίστη στην πρόοδο του ανθρώπου, αποτελούν μερικές από τις πιο σημαντικές εκφράσεις ενός γενικότερου ιδεολογικού κινήματος της εποχής, του Διαφωτισμού ή Αιώνα των Φώτων (1688-1789).

Β. Οι ιδέες και οι φορείς τους

-Οι εκφραστές αυτού του νέου πνεύματος, οι φιλόσοφοι, δεν περιορίζονται μόνον στην ανάλυση των κοινωνικών φαινομένων, αλλά προτείνουν λύσεις. Έτσι, στρέφονται κατά του θρησκευτικού φανατισμού και υπέρ της ανεξιθρησκίας και γενικότερα της πνευματικής ανεκτικότητας. 

-Στον τομέα αυτό διακρίθηκε, κυρίως, ο Βολταίρος.

-Στο χώρο των πολιτικών ιδεών οι διαφωτιστές είχαν ως πρότυπο τους το αγγλικό σύστημα διακυβέρνησης και ήταν θεωρητικά επήρεασμένοι από τον Τζόν Λοκ. Ο Λοκ διατύπωσε την αρχή του κοινωνικού συμβολαίου, ότι δηλαδή οι κυβερνήσεις συγκροτούνται βάσει συμφωνίας με το λαό. Η παραβίαση της συμφωνίας αυτής εκ μέρους των κυβερνώντων παρέχει αυτόματα στο λαό το δικαίωμα της αντίστασης και της επανάστασης.

-Σημαντικός εκπρόσωπος των πολιτικών ιδεών του Διαφωτισμού ήταν ο Γάλλος Μοντεσκιέ. Διατυπώνει τη θεωρία της διάκρισης των εξουσιών σε νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική με στόχο να αποτρέπεται ο κίνδυνος αυταρχικής διακυβέρνησης. 

-Τη σκέψη των διαφωτιστών απασχόλησαν και τα ζητήματα της ελευθερίας του ατόμου και της ισότητας των ανθρώπων. Ο Ρουσσό (1712-1778) στο έργο του Κοινωνικό Συμβόλαιο (1762) υπερασπίζεται την ελευθερία του ανθρώπου και δέχεται ως κυρίαρχη μόνο τη γενική βούληση. Η πολιτική θεωρία του Ρουσσό δεν εγγυάται μόνο την ελευθερία αλλά και την ισότητα, κάτι που όμως απαιτεί μια ριζική αναμόρφωση της κοινωνίας. Αναγκαία προϋπόθεση ωστόσο θεωρήθηκε η παιδεία του λαού. 

Γ. Η διάδοση των ιδεών τον Διαφωτισμού

-Τα κέντρα και οι φορείς του Διαφωτισμού πολλαπλασιάστηκαν με την πάροδο του χρόνου. Οι εφημερίδες, τα βιβλία, η Γαλλική Εγκυκλοπαίδεια, οι κοινωνικές συγκεντρώσεις σε σαλόνια ή σε άλλους χώρους, οι επιστημονικές ακαδημίες, οι λέσχες και οι μυστικές ενώσεις συνέβαλαν αποφασιστικά στη διάδοση των νέων ιδεών. 

-Η νέα ιδεολογία προωθήθηκε αποτελεσματικότερα μέσα από το μετασχηματισμό του λεξιλογίου και τη διαφοροποίηση της σημασίας ορισμένων λέξεων. Έννοιες όπως εξουσία, κράτος, κοινωνία, μεσαία τάξη, φύση, ευτυχία, αρετή, πρόοδος, τεχνική, εμφανίζονται στο καθημερινό λεξιλόγιο των ευρωπαϊκών γλωσσών κατά το 18ο αι. Βρισκόμαστε ενώπιον μιας επανάστασης του λεξιλογίου αντίστοιχης εκείνης των ιδεών. Στον τομέα αυτό η συμβολή των λεξικών (όπως το Φιλοσοφικό Λεξικό του Βολταίρου) της εποχής και ιδίως της Εγκυκλοπαίδειας, που εκδόθηκε από μια ομάδα διαφωτιστών με επικεφαλής τον Ντιντερό υπήρξε αποφασιστική.

Δ. Οι επιδράσεις του Διαφωτισμού

Προς μια νέα κοινωνία

Οι νέες ιδέες διαμόρφωσαν το κατάλληλο πνευματικό υπόβαθρο για ριζικές αλλαγές στην Ευρώπη και την Αμερική. Συνέβαλαν στη βελτίωση της ζωής του ανθρώπου, στη διεύρυνση της εκπαίδευσης, στην υποχώρηση του θρησκευτικού φανατισμού, στην ενίσχυση του αιτήματος για ισότητα μεταξύ των ανθρώπων και για κατάργηση της δουλείας. Αποφασιστική ήταν η επίδραση των ιδεών αυτών σε κρίσιμες στιγμές της παγκόσμιας Ιστορίας.

Η απήχηση στον ελλαδικό χώρο και στη Βαλκανική

-Ο Διαφωτισμός μεταδόθηκε μέσω των παροικιών και στον υπόδουλο Ελληνισμό, με κάποια όμως καθυστέρηση. Η μεταβολή των συνθηκών επέτρεψε, στη συνέχεια, τη δημιουργία στον ελληνικό χώρο, κατά την περίοδο 1750-1821, ενός πνευματικού κινήματος ανάλογου του Ευρωπαϊκού, που ονομάστηκε Νεοελληνικός Διαφωτισμός.

-Αναπτύχθηκε και εδώ έντονη πνευματική δραστηριότητα γύρω από θεμελιώδεις ιδέες (όπως ελευθερία, δικαιοσύνη, ανεξιθρησκία, αρετή, επιστήμη) με αντικειμενικό σκοπό το φωτισμό των υπόδουλων Ελλήνων, ώστε αυτοί να διεκδικήσουν την απελευθέρωσή τους. Παράλληλα ιδρύθηκαν σχολεία, εκδόθηκαν βιβλία, μελετήθηκαν οι θετικές επιστήμες και επιδιώχθηκε η σύνδεση με την αρχαιότητα.

-Σημαντικοί εκπρόσωποι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού είναι, μεταξύ άλλων, ο Ευγένιος Βούλγαρις, ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, ο Δημήτριος Καταρτζής, οι συγγραφείς της Νεωτερικής Γεωγραφίας Δανιήλ Φιλιππίδης και Γρηγόριος Κωνσταντάς και ο Ανώνυμος συγγραφέας της Ελληνικής Νομαρχίας. Κορυφαίοι, όμως, αναδείχθηκαν ο Ρήγας Βελεστινλής και ο Αδαμάντιος Κοραής.

-Ο Ρήγας Βελεστινλής ή Φεραίος επιδιώκει να καταστήσει τους Έλληνες κοινωνούς της δυτικής σκέψης και να τους προετοιμάσει για τη διεκδίκηση της ελευθερίας τους. Εμπνευσμένος από τον άνεμο της ελευθερίας που πνέει στη Γαλλία και τη δυτική Ευρώπη στα τέλη του 18ου αιώνα, τυπώνει μια σειρά από χάρτες, μεταξύ των οποίων και τη Μεγάλη Χάρτα της Ελλάδος, όπου δείχνει παραστατικά την έκταση και την ακτινοβολία του Ελληνισμού, καθώς και βιβλία με πατριωτικό περιεχόμενο, από τα οποία το πιο σημαντικό είναι η Νέα Πολιτική Διοίκησις, μέρος του οποίου αποτελεί και ο περίφημος Θούριος. Οραματιζόταν κοινή εξέγερση όλων των βαλκανικών λαών εναντίον του δυνάστη και την ίδρυση μιας παμβαλκανικής Ελληνικής Δημοκρατίας. Τα επαναστατικά του όμως σχέδια ματαιώθηκαν, όταν οι αυστριακές αρχές τον συνέλαβαν στην Τεργέστη μαζί με τους συντρόφους του και τον παρέδωσαν στις οθωμανικές αρχές του Βελιγραδίου, όπου και εκτελέστηκε στις 24 Ιουνίου 1798.

-Ο Αδαμάντιος Κοραής, βαθύτατα επηρεασμένος και αυτός από τη γαλλική σκέψη, είναι υπέρμαχος της εξέλιξης και της προόδου. Απορρίπτει όμως τις επαναστατικές ακρότητες και γι αυτό στις γλωσσικές, πολιτικές και κοινωνικές ιδέες ακολουθεί τη μέση οδό. Υποστηρίζει τη μετακένωση, δηλαδή τη μετάδοση στους Έλληνες των αξιών και γενικότερα της παιδείας την οποία οι δυτικοευρωπαίοι δέχθηκαν από την ελληνική κλασική Αρχαιότητα και αφοσιώνεται στην έκδοση αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. 

      2. ΟΙΚΟΝΟΜΙΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ. ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ

Α. Οι απαρχές της Βιομηχανικής Επανάστασης

-Οι οικονομικές εξελίξεις που συντελούνται στη Δυτική Ευρώπη προοδευτικά από την περίοδο των ανακαλύψεων λαμβάνουν, κατά το 18ο αιώνα, τη μορφή ριζικών μεταβολών, με κύρια χαρακτηριστικά την αύξηση της νομισματικής κυκλοφορίας, την αλματώδη ανάπτυξη του τραπεζικού συστήματος, του εμπορίου και της βιοτεχνίας. Τα υψηλά κέρδη από τις παραπάνω δραστηριότητες προκάλεσαν μεγάλη συσσώρευση κεφαλαίων που αναζητούσαν επενδυτικές διεξόδους στη βιοτεχνική παραγωγή. Παράλληλα, παρατηρήθηκε δημογραφική έκρηξη και αυξημένη ζήτηση αγαθών λόγω της βελτίωσης των όρων διαβίωσης των πληθυσμών, ενώ μεγάλες μάζες του αγροτικού πληθυσμού συνέρρεαν στις πόλεις για να εργαστούν στις βιοτεχνίες. Οι τελευταίες, βέβαια, δε θα μπορούσαν να ανταποκριθούν στην αυξημένη ζήτηση, αν δεν μετεξελίσσονταν σε βιομηχανίες, αξιοποιώντας τη νέα τεχνολογία και τις νέες πηγές ενέργειας, τη χρήση δηλαδή των μηχανών, του γαιάνθρακα και του ατμού. Με την τελειοποίηση της ατμομηχανής από τον Βατ (1736-1819) ο ρυθμός και η ποσότητα της παραγωγής αυξήθηκαν κατακόρυφα. Η μηχανή διαδόθηκε ταχύτατα, αρχικά στην υφαντουργία και αργότερα στη μεταλλουργία. Οι μεταβολές αυτές διαμόρφωσαν τις κατάλληλες συνθήκες για την έναρξη ενός ριζικού οικονομικού μετασχηματισμού, της βιομηχανικής επανάστασης, κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, που ξεκίνησε πρώτα από την Αγγλία, για να επεκταθεί κατά το 19ο αιώνα και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Β. Οι οικονομικές θεωρίες

-Τα νέα δεδομένα που προέκυψαν μετά την εκδήλωση της βιομηχανικής επανάστασης ανάγκασαν τα κράτη να επαναπροσδιορίσουν την οικονομική τους πολιτική. Σ' αυτό συνέβαλε και η οικονομική σκέψη του Διαφωτισμού, η οποία επιζητούσε αποδέσμευση από τον κρατικό παρεμβατισμό, που περιόριζε την ελεύθερη οικονομική δραστηριότητα.

-Εναντίον της οικονομικής αυτής αντίληψης του μερκαντιλισμού στρέφονται οι οικονομολόγοι που ονομάζονται φυσιοκράτες και οι οπαδοί της φιλελεύθερης οικονομίας. Θεωρούσαν τη γεωργία ως βασική πηγή πλούτου. Οι σπουδαιότεροι φυσιοκράτες ήταν ο Κεναί, ο Γκουρναί και ο Τυργκό. Ο αγροτικός χαρακτήρας της γαλλικής οικονομίας επηρέασε τους Γάλλους αυτούς οικονομολόγους στη διαμόρφωση της οικονομικής τους αντίληψης.

-Ο Γκουρναί προοιωνίζει τον οικονομικό φιλελευθερισμό (liberalismus), του οποίου θεμελιωτής είναι ο Σκώτος Άνταμ Σμιθ. Ο Σμιθ διατυπώνει το νόμο της προσφοράς και της ζήτησης και υποστηρίζει ότι αυτός ο νόμος ουσιαστικά ρυθμίζει την παραγωγή, τη διακίνηση και τις τιμές των αγαθών. Το κράτος δεν πρέπει να παρεμβαίνει στην οικονομική δραστηριότητα με δασμούς και φόρους. 

-Η ελευθερία στις οικονομικές δραστηριότητες εκφράστηκε την εποχή αυτή κυρίως με την επιγραμματική διατύπωση laissez faire, laissez passer, αφήστε τους ανθρώπους να δρουν ελεύθεροι στην οικονομική ζωή, αφήστε τα αγαθά να διακινούνται ελεύθερα. Η διατύπωση αυτή οδήγησε στην διαμόρφωση του κεφαλαιοκρατικού ή καπιταλιστικού συστήματος, που συνέβαλε από τη μια πλευρά στην οικονομική ανάπτυξη, αλλά από την άλλη προκάλεσε κοινωνικά αδιέξοδα και νέες ιδεολογικές αναζητήσεις

-Η βιομηχανική επανάσταση και η εφαρμογή του οικονομικού φιλελευθερισμού είχαν ως συνέπεια την αύξηση της παραγωγής, την ανάπτυξη των χερσαίων και των θαλάσσιων συγκοινωνιών και τη δημιουργία νέων οικονομικών δραστηριοτήτων. Παράλληλα, όμως, η ανάγκη αναζήτησης νέων αγορών και πρώτων υλών όξυνε τους ανταγωνισμούς μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων και αποτέλεσε τροφοδότη του ιμπεριαλισμού.  Χώρες, όπως η Αγγλία, η Γαλλία και η Ολλανδία, επιδόθηκαν σ' έναν οξύ ανταγωνισμό μεταξύ τους. 

3. Η ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Α. Η Αγγλία και οι αποικίες της στην Αμερική

-Από τις ευρωπαϊκές χώρες που στράφηκαν προς την οικονομική εκμετάλλευση των αποικιών, η Ολλανδία, η Αγγλία και η Γαλλία αποκόμισαν τα περισσότερα οφέλη. Αντίθετα, οι Ισπανοί και οι Πορτογάλοι, αν και πρωτοστάτησαν στις ανακαλύψεις, δεν κατόρθωσαν να αναδειχθούν σε ισχυρές οικονομικές δυνάμεις.

-Κατά το 18ο αιώνα η Αγγλία κατείχε δεκατρείς αποικίες στη βόρεια Αμερική, που ιδρύθηκαν κατά την περίοδο από το 1607 έως το 1732. Οι αποικίες αυτές εκτείνονταν από τον Ατλαντικό Ωκεανό μέχρι τα Απαλλάχια όρη και παρουσίαζαν μεταξύ τους σημαντικές διαφορές, οι οποίες οφείλονταν τόσο στη διαφορετική προέλευση των κατοίκων, όσο και στις κλιματολογικές και εδαφολογικές συνθήκες.

-Οι αποικίες είχαν κατά τα τέλη του 18ου αιώνα αναπτυχθεί οικονομικά και διέθεταν σε πολιτικό επίπεδο μεγάλη αυτονομία. Η υποχρέωση, όμως, των κατοίκων των αποικιών να διατηρούν εμπορικές σχέσεις μόνο με τη μητρόπολη αποτελούσε αιτία δυσαρέσκειας και έντασης.

Β. Η ρήξη (1774) και ο πόλεμος της Ανεξαρτησίας (1775-1783)

-Το 1763, μετά τη λήξη του Επταετούς Πολέμου (1756-1763) μεταξύ της Γαλλίας και της Αγγλίας, ο Καναδάς και η Λουιζιάνα που ανήκαν μέχρι τότε στη Γαλλία και την Ισπανία αντίστοιχα, περιήλθαν στην Αγγλία. Οταν όμως η αγγλική κυβέρνηση απαγόρευσε στους αποίκους την οικονομική εκμετάλλευση των νέων περιοχών, προκάλεσε έντονες αντιδράσεις. Η δυσαρέσκεια κορυφώθηκε, όταν η μητρόπολη, για την κάλυψη των δαπανών του πολέμου, επέβαλε στις αποικίες αφενός πρόσθετη φορολογία σε μια σειρά από προϊόντα, όπως το τσάι και η ζάχαρη, αφετέρου ειδικό φόρο χαρτοσήμου στις εφημερίδες και στα εμπορικά έγγραφα. Η ενέργεια αυτή θεωρήθηκε ότι υπονόμευε την οικονομία των αποικιών και, παρά τη μερική υποχώρηση της αγγλικής πολιτικής στο ζήτημα αυτό, προκάλεσε το ξέσπασμα ταραχών στη Βοστώνη (1773), που αποτέλεσαν το έναυσμα αλυσιδωτών αντιδράσεων. Το Σεπτέμβριο του 1774 συνήλθαν στη Φιλαδέλφεια για πρώτη φορά οι αντιπρόσωποι των δεκατριών αποικιών, οι οποίοι διεκδικούσαν την αυτοδιοίκηση τους και απηύθυναν στον βασιλιά μια διακήρυξη δικαιωμάτων. Η ανένδοτη στάση της Αγγλίας προκάλεσε την οριστική ρήξη των αποικιών με τη μητρόπολη.

-Η ιδεολογία της Αμερικανικής Επανάστασης στηρίχθηκε στη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας που ψήφισε η Συνέλευση της Φιλαδέλφειας στις 4 Ιουλίου 1776. Το έγγραφο αυτό, που συντάχθηκε με την καθοδήγηση του Βενιαμίν Φραγκλίνου και του Θωμά Τζέφερσον, αποτελεί την πρώτη πρακτική εφαρμογή των πολιτικών ιδεών του Διαφωτισμού. Ο πόλεμος της Ανεξαρτησίας κράτησε επτά χρόνια και υπήρξε στην αρχή μια δεινή δοκιμασία για τον ανοργάνωτο στρατό των αποίκων. Ωστόσο οι Αμερικανοί, που ενισχύθηκαν από Γάλλους αλλά και από άλλους Ευρωπαίους εθελοντές, κατόρθωσαν βαθμιαία να αποκτήσουν στρατιωτική υπεροχή χάρη στις ικανότητες του αρχιστράτηγου Γεωργίου Ουάσινγκτον και στην ευνοϊκή στάση πολλών ευρωπαϊκών δυνάμεων. Έτσι, η Αγγλία, μετά τη διπλωματική της απομόνωση και την ολοκληρωτική στρατιωτική ήττα της στο Γιόρκταουν, αναγνώρισε την ανεξαρτησία των 13 αποικιών (Συνθήκη των Βερσαλλιών, Σεπτέμβριος 1783).

Γ. Η γέννηση ενός νέου κράτους

-Μετά την κατάκτηση της ανεξαρτησίας, άρχισαν οι ζυμώσεις για τη δομή και τη συγκρότηση του νέου κράτους. Το Συντακτικό Κογκρέσο (Συνέλευση), που συγκλήθηκε το 1787 στη Φιλαδέλφεια, κατόρθωσε να συγκεράσει τις δύο επικρατούσες αντίθετες τάσεις, τη μια που επιθυμούσε ισχυρή κεντρική εξουσία και την άλλη που επιδίωκε διατήρηση της αυτονομίας κάθε πολιτείας, και να ψηφίσει το Σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών (Σεπτέμβριος 1787).

-Το Σύνταγμα αυτό, που ισχύει με ορισμένες τροποποιήσεις ως σήμερα, στηρίζεται στην αρχή της διάκρισης των εξουσιών και προβλέπει μια ομοσπονδιακή κεντρική κυβέρνηση με αρμοδιότητες για την εξωτερική πολιτική, την άμυνα και τα οικονομικά. Κάθε Πολιτεία όμως διατηρεί τη νομοθετική και την εκτελεστική εξουσία σε θέματα της τοπικής αυτοδιοίκησης, της αστυνομίας, της δικαιοσύνης και της εκπαίδευσης. Η νομοθετική εξουσία του ομόσπονδου κράτους ανήκει στο Κογκρέσο, που αποτελείται από δύο σώματα, τη Βουλή και τη Γερουσία. Κάθε Πολιτεία εκπροσωπείται στη Βουλή από αριθμό αντιπροσώπων κατ' αναλογία του πληθυσμού της, ενώ στη Γερουσία από δύο Γερουσιαστές, ανεξαρτήτως του πληθυσμού της. Η εκτελεστική εξουσία ασκείται από τον Πρόεδρο που εκλέγεται από εκλέκτορες για τέσσερα χρόνια. Τέλος, η δικαστική εξουσία με επικεφαλής το Ανώτατο Δικαστήριο είναι ανεξάρτητη. Πρώτος πρόεδρος και για δύο συνεχείς τετραετίες εξελέγη ο πρωτεργάτης της επανάστασης, ο Γεώργιος Ουάσιγκτον (1789-1797).

Δ. Οι συνέπειες

-Οι πολιτικές και ιδεολογικές ζυμώσεις κατά τη διάρκεια της αμερικανικής επανάστασης παραμέρισαν σταδιακά τις επιμέρους εθνικές ιδιαιτερότητες των αποίκων, Ετσι δεν δημιουργήθηκε μόνο ένα νέο κράτος αλλά και ένα νέο Εθνος.

-Καθιερώνονται δύο άγνωστοοι μέχρι τότε πολιτειακοί θεσμοί, ο θεσμός της ομοσπονδίας και της αβασίλευτης δημοκρατίας.

-Η αμερικανική ανεξαρτησία αποτέλεσε το πρώτο παράδειγμα επιτυχούς έκβασης μιας επανάστασης και διαδραμάτισε ρόλο καταλύτη

-Το νέο κράτος, παρά τις αρχικές δυσχέρειες, παρουσίασε ταχύτατη ανάπτυξη σε όλους τους τομείς και αναδείχθηκε σύντομα σε μεγάλη δύναμη. Με τη Συνθήκη της Γάνδης (1814) οι Ηνωμένες Πολιτείες επέβαλαν στην Αγγλία την οριστική απομάκρυνσή της από την Αμερική, ενώ με το Δόγμα Μονρόε (1823) εγκαταλείφθηκαν οριστικά οι αποικιακές βλέψεις των Ευρωπαίων στην ήπειρο αυτή.

     4. Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ Η ΝΑΠΟΛΕΟΝΤΕΙΑ (1789 -1815)

Α. Η Γαλλία σε κρίση

Κοινωνική ένταση και πολιτική αμφισβήτηση

Οι νέες οικονομικές συνθήκες μετασχημάτισαν ριζικά την κοινωνία της δυτικής Ευρώπης. Η αστική τάξη μεταβλήθηκε σε ρυθμιστικό παράγοντα των εξελίξεων. Η γαλλική κοινωνία εξακολουθούσε να είναι αριστοκρατική και φεουδαρχική. Έμενε χωρισμένη σε τρεις τάξεις που υφίσταντο από την περίοδο του Μεσαίωνα: τον Κλήρο, τους Ευγενείς και την Τρίτη Τάξη. Οι δύο πρώτες κατείχαν όλα τα προνόμια, ενώ η τελευταία είχε μόνο υποχρεώσεις. Υπήρχαν όμως σοβαρές αντινομίες.

-Η αριστοκρατία, παρά τη σοβαρή συρρίκνωση του ρόλου της, διατηρούσε τον έλεγχο του κρατικού μηχανισμού και παρεμπόδιζε την ελεύθερη οικονομική δραστηριότητα. 

-Αντίθετα, η αστική τάξη, ενώ συγκέντρωνε στα χέρια της τη μεγαλύτερη οικονομική ισχύ, δεν είχε ανάλογο μερίδιο στην πολιτική εξουσία. 

-Παράλληλα, υπήρχε έντονη δυσαρέσκεια και στα κατώτερα στρώματα. Οι λαϊκές τάξεις των πόλεων έβλεπαν να ανεβαίνουν συνεχώς οι τιμές των αγαθών και να καθηλώνονται τα εισοδήματά τους, ενώ οι αγρότες εξαναγκάζονταν σε καταβολή υπερβολικά υψηλών φόρων, για να γεμίσουν τα κρατικά και τα φεουδαρχικά ταμεία. 

Οι οικονομικές δυσχέρειες

Η γαλλική οικονομία κατά το 18ο αιώνα δεν κατόρθωσε να ανταποκριθεί στις νέες οικονομικές απαιτήσεις. Η Γαλλία παρέμενε χώρα κυρίως αγροτική και δεν προχώρησε στην εκβιομηχάνιση της. Οι σπατάλες της Αυλής και οι πόλεμοι πολλαπλασίασαν τις κρατικές δαπάνες και αύξησαν τα ελλείμματα.  Από το 1785 ως το 1789 δυσμενείς καιρικές συνθήκες επιδείνωσαν την οικονομική κρίση. 

Α. Η έκρηξη της Επανάστασης (1789)

Η σύγκληση των Γενικών Τάξεων

-Η οικονομική κρίση υποχρέωσε τον βασιλιά Λουδοβίκο να επαναφέρει ως υπουργό οικονομικών το Νεκέρ (1788), ο οποίος πρότεινε ως μόνη λύση τη σύγκληση των Γενικών Τάξεων,  τη συνέλευση δηλαδή των αντιπροσώπων και των τριών τάξεων,  για να εγκρίνουν νέους φόρους.

- Όταν άρχισε τις εργασίες της η συνέλευση, στις 5 Μαΐου 1789, τα μισά περίπου μέλη της προέρχονταν από τους ευγενείς και τους κληρικούς και τα άλλα μισά από την Τρίτη Τάξη, η οποία υπερείχε με ελαφρά πλειοψηφία.

-Οι αντιπρόσωποι της Τρίτης Τάξης διαπίστωσαν ότι ο αντικειμενικός στόχος ήταν η επιβολή νέων φόρων. Η αντίδραση τους υπήρξε άμεση και με το επιχείρημα ότι εκπροσωπούσαν το 98% των Γάλλων αυτοανακηρύχθηκαν Εθνική Συνέλευση, την οποία όμως ο Λουδοβίκος δεν αναγνώρισε.

-Τότε, οι αντιπρόσωποι της Τρίτης Τάξης έδωσαν στις 20 Ιουνίου τον λεγόμενο Όρκο του Σφαιριστηρίου (από την αίθουσα των ανακτόρων όπου συγκεντρώθηκαν), με τον οποίο δεσμεύθηκαν να μην αποχωρήσουν αν δεν δώσουν σύνταγμα στη Γαλλία. 

Το τέλος του Παλαιού Καθεστώτος

-Η προσπάθεια της Συντακτικής Συνέλευσης να ψηφίσει Σύνταγμα συνάντησε την έντονη αντίδραση του βασιλιά, ο οποίος συγκέντρωνε στρατό στις Βερσαλλίες. Η ενέργεια αυτή προκάλεσε την αγανάκτηση του λαού, που ανέλαβε ενεργό δράση. Στις 14 Ιουλίου με το σύνθημα ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη, ο λαός κατέλαβε τη Βαστίλλη, σύμβολο της απολυταρχικής καταπίεσης, αφού χρησίμευε ως φυλακή για τους αντιφρονούντες.

-Από το Παρίσι η εξέγερση εναντίον του παλαιού καθεστώτος μεταδόθηκε στις επαρχίες, όπου καταλύθηκαν οι δημοτικές αρχές και εκλέχθηκαν νέες, οργανώθηκε η εθνοφυλακή και λεηλατήθηκαν οι πύργοι των ευγενών.

-Στο μεταξύ η Συντακτική Συνέλευση προχώρησε στις 4 Αυγούστου 1789 στην κατάργηση των προνομίων, πράξη που σήμανε και το τέλος του παλαιού καθεστώτος και στις 26 Αυγούστου ψήφισε τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη. Με τη διακήρυξη αυτή προβάλλονταν οι θεμελιώδεις αρχές του Διαφωτισμού (όπως ελευθερία, ισότητα, δικαιοσύνη), επάνω στις οποίες θα θεμελιωνόταν το νέο καθεστώς. Ο βασιλιάς υποχρεώθηκε να επικυρώσει τα τετελεσμένα και να εγκατασταθεί στο Παρίσι, ώστε να βρίσκεται υπό των έλεγχο των επαναστατών.

Γ. Η συνταγματική μοναρχία

-Στη Συντακτική Συνέλευση, που συνέχιζε τις εργασίες της για τη διατύπωση Συντάγματος, είχαν διαμορφωθεί τρεις ιδεολογικές τάσεις: η δεξιά, η αριστερά και το κέντρο, που ονομάστηκαν έτσι από τις θέσεις που κατέλαβαν οι εκπρόσωποι τους στην αίθουσα των συνεδριάσεων.

-Παράλληλα, η πολιτική πάλη άρχισε να διεξάγεται και έξω από τη Συνέλευση.

-ΤοΣύνταγμα του 1791: Σύμφωνα με αυτό καθιερωνόταν η συνταγματική μοναρχία, η οποία στηρίζεται στη διάκριση των εξουσιών. Οι εξουσίες του βασιλιά περιορίζονταν πλέον δραστικά. Το αίτημα όμως των επαναστατημένων Γάλλων και ιδίως των λαϊκών στρωμάτων για δικαιότερη κοινωνία και βελτίωση της ζωής τους έμενε ανεκπλήρωτο. Η ισότητα, ένα από τα βασικά αιτήματα της επανάστασης, φαλκιδεύτηκε, αφού δικαίωμα ψήφου αποκτούσαν μόνο όσοι κατείχαν περιουσία και πλήρωναν φόρο. 

Δ. Η πορεία προς τη Δημοκρατία και η ριζοσπαστική Επανάσταση

-Μέσα σε αυτό το κλίμα η νέα συνέλευση που προήλθε από τις εκλογές του Σεπτεμβρίου του 1791, η Νομοθετική, είχε αριστερότερη σύνθεση με κυρίαρχη ομάδα τους Ζιρονδίνους*. Αυτοί, έχοντας συχνά την υποστήριξη πολλών από τους κεντρώους, πρωτοστάτησαν στις εξελίξεις.

-Ωστόσο, το έργο της Νομοθετικής Συνέλευσης φαινόταν να συναντά αξεπέραστες δυσκολίες. Οι ευγενείς δεν έπαψαν να συνωμοτούν και ένα μέρος από αυτούς κατέφυγε στο εξωτερικό, όπου δημιούργησε εστίες αντεπανάστασης. Μάλιστα, η Αυστρία και η Πρωσία ετοίμαζαν πόλεμο εναντίον της Γαλλίας σε συνεννόηση με τον βασιλιά. Παράλληλα, οι λαϊκές τάξεις, καλά οπλισμένες τώρα, ζητούσαν λύση των προβλημάτων τους. Καθώς οι τιμές των αγαθών ανέβαιναν στα ύψη, ο επαναστατικός πυρετός ακολουθούσε παράλληλη πορεία. Ήταν φανερός πλέον ο πρωταγωνιστικός ρόλος των μαζών στις εξελίξεις που θα ακολουθούσαν.

-Οι πρώτες ήττες στο μέτωπο και η προδοτική συμφωνία του βασιλιά με τους εχθρούς οδήγησαν σε εξέγερση το λαό του Παρισιού (10 Αυγούστου). Την επαύριο της μάχης στο Βαλμύ η νέα συνέλευση που προέκυψε από τις νέες εκλογές, η Συμβατική, κατάργησε τη μοναρχία και εγκαθίδρυσε τη δημοκρατία. Η βασιλική οικογένεια φυλακίστηκε, ο Λουδοβίκος καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε τον Ιανουάριο του 1793.

-Την ίδια εποχή (1792) με πρωτοβουλία της Αγγλίας εγκαινιάστηκε μια σειρά συνασπισμών του συνόλου σχεδόν των χωρών της Ευρώπης κατά της Γαλλίας. Εκτός όμως από την αντεπαναστατική συσπείρωση στο εξωτερικό, η Επανάσταση είχε να αντιμετωπίσει και στο εσωτερικό φιλοβασιλικές εξεγέρσεις. 

-Οι Ορεινοί με αρχηγό το Ροβεσπιέρο (1758- 1794) που ήταν και επικεφαλής της Επιτροπής Δημόσιας Σωτηρίας, σχημάτισαν Επαναστατική Κυβέρνηση (4 Δεκεμβρίου 1793) με σκοπό να επιβάλουν τη ριζοσπαστική επανάσταση. Άρχισε τότε μια περίοδος, γνωστή ως Τρομοκρατία, κατά την οποία κύριος μοχλός άσκησης της εξουσίας αναδείχθηκε η φυσική εξόντωση των αντιπάλων με συνοπτικές διαδικασίες. Προηγουμένως είχε καταργηθεί η χριστιανική θρησκεία και είχε καθιερωθεί η λατρεία του Ανωτάτου Όντος.

-Οι υπερβολές όμως αυτές, καθώς και η δυσαρέσκεια των αστών για τα οικονομικά μέτρα που έθιγαν τα συμφέροντά τους, δημιούργησαν αντιπολιτευτικό ρεύμα στους κόλπους της Επανάστασης εναντίον του Ροβεσπιέρου. Τον Ιούλιο του 1794 η Συμβατική Συνέλευση ψήφισε τη σύλληψη του και ο Ροβεσπιέρος οδηγήθηκε μαζί με οπαδούς του στη λαιμητόμο.

Ε. Το τέλος της Επανάστασης

-Αφού πλέον η επιβίωση της δημοκρατίας είχε εξασφαλιστεί και η περίοδος των ριζοσπαστικών λύσεων είχε λήξει με το θάνατο του Ροβεσπιέρου, επιδιώχθηκε από την αστική τάξη η επιστροφή στο φιλελευθερισμό του 1789.

-Οι μετριοπαθείς αποκατέστησαν τις αστικές αξίες (επαναφορά θρησκείας, οικονομικής ελευθερίας κ.ά) και ψήφισαν νέο Σύνταγμα (Αύγουστος 1795) μετριοπαθές αλλά και αντιβασιλικό. Το Σύνταγμα αυτό περιόριζε τη λαϊκή βούληση, αφού παραχωρούσε δικαίωμα ψήφου μόνο στους ευπόρους.

-Τη νομοθετική εξουσία ασκούσαν πλέον δύο σώματα: η Βουλή (500 μέλη) και η Γερουσία (250 μέλη). Η εκτελεστική εξουσία ανατέθηκε σε πενταμελές Διευθυντήριο, με το οποίο η εξουσία άρχισε να επανέρχεται στους αστούς. Οι τελευταίοι, αφού εδραίωσαν τη θέση τους στο εμπόριο και στη βιομηχανία, άρχισαν να διεκδικούν την κυριαρχία σε ολόκληρη την Ευρώπη. Εκφραστής αυτής της πολιτικής υπήρξε Ο νεαρός στρατηγός Ναπολέων Βοναπάρτης (1769-1821), του οποίου η φιλόδοξη πολιτική τροχιά άρχισε, όταν κατέστειλε με επιτυχία τη βασιλική αντεπανάσταση του 1793.

-Ο Ναπολέων, επικεφαλής των γαλλικών στρατευμάτων, ανάγκασε σταδιακά τις ευρωπαϊκές χώρες που συμμετείχαν στον πρώτο αντιγαλλικό συνασπισμό (1792-1797) να συνθηκολογήσουν. Οι Αυστριακοί με τη Συνθήκη του Καμποφόρμιο (17 Οκτωβρίου 1797) αναγνώρισαν στη Γαλλία την κυριαρχία των περισσότερων εδαφών (ιταλικών και αυστριακών) που κατέλαβαν τα γαλλικά στρατεύματα. Με την ίδια συνθήκη περιήλθαν στη Γαλλία τα Επτάνησα που μέχρι τότε ανήκαν στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας, η οποία καταλύθηκε τότε από τα στρατεύματα του Ναπολέοντα.

-Ο πόλεμος ωστόσο με την Αγγλία συνεχίστηκε και ο Ναπολέων πραγματοποίησε εκστρατεία στην Αίγυπτο (1798) για να αποκόψει το δρόμο της Αγγλίας προς τις αποικίες της. 

ΣΤ. Η Εποχή του Ναπολέοντα (1799-1815)

-Στην αρχή ως ύπατος (1799 -1804) και μετά ως αυτοκράτορας (1804-1815) ο Ναπολέων κατόρθωσε να καταλάβει μεγάλο μέρος στης Ευρώπης από την Ιταλία μέχρι την Ισπανία και την Πορτογαλία, ενώ ετοίμαζε απόβαση και στην Αγγλία. Αντιμετώπισε νικηφόρα τους αντιγαλλικούς συνασπισμούς, αλλά η εκστρατεία του στη Ρωσία το 1812 (Ιούνιος-Δεκέμβριος) αποτέλεσε την αρχή του τέλους της γαλλικής κυριαρχίας στον ευρωπαϊκό χώρο.

-Σε δύο κρίσιμες μάχες, στη Λειψία (1813) και στο Βατερλό (1815), όπου αντιμετώπισε τις ενωμένες ευρωπαϊκές δυνάμεις, ο Ναπολέων ηττήθηκε και εξορίστηκε από τους συμμάχους σε ένα νησί του Ατλαντικού, την Αγία Ελένη, όπου και πέθανε το 1821.

Ζ. Ο χαρακτήρας και το έργο της Επανάστασης

Η Γαλλική Επανάσταση επιτέλεσε έργο διαχρονικό όχι μόνο για την ίδια τη Γαλλία αλλά και για ολόκληρο τον κόσμο. Δεν υπήρξε μια απλή πολιτική επανάσταση αλλά επέφερε άμεσα ή έμμεσα μεταβολές σε όλο το φάσμα της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής.

-Στον πολιτικό τομέα η έννοια της λαϊκής κυριαρχίας εκφράζεται με το δικαίωμα ψήφου και η εμφάνιση του θεσμού των Λεσχών προοιωνίζεται τα μετέπειτα πολιτικά κόμματα. Κατοχυρώνονται οι ελευθερίες, η ισότητα και τα δικαιώματα των πολιτών, ενώ για πρώτη φορά μετά την ελληνική αρχαιότητα δίνεται στην έννοια πολίτης η σημασία του υπεύθυνου ατόμου με συνείδηση των υποχρεώσεων και των δικαιωμάτων του. Τα δικαιώματα αυτά κατοχυρώνονται και νομοθετικά, όχι μόνο με τα συντάγματα, αλλά και με τη θέσπιση Αστικού Δικαίου.

-Εγκαινιάζεται η ανάληψη από την πλευρά των μαζών πρωταγωνιστικού ρόλου στο ιστορικό γίγνεσθαι, ενώ ο τύπος ως εκφραστής πολιτικών και κοινωνικών ομάδων αναδεικνύει τη σημασία της κοινής γνώμης στις εξελίξεις.

-Με την κινητοποίηση των πολιτών, για να υπερασπιστούν τα εθνικά τους συμφέροντα και τις κοινωνικές κατακτήσεις, δημιουργείται στρατός εθνικός

-Στον οικονομικό και κοινωνικό τομέα γίνονται επίσης βαθιές αλλαγές με την κατάργηση των φεουδαρχικών δικαιωμάτων, με τη δήμευση των περιουσιών πολλών ευγενών και της Εκκλησίας για χάρη του γενικού συμφέροντος, με τη λήψη μέτρων υπέρ των ασθενέστερων τάξεων.

-Στην εκπαίδευση καθιερώνεται η δωρεάν και υποχρεωτική παιδεία και ιδρύονται ανώτερα πνευματικά ιδρύματα. Η επιστημονική έρευνα ενισχύεται με την καθιέρωση του θεσμού των επιστημονικών ινστιτούτων. Παράλληλα αναγνωρίζεται η αξία της πολιτιστικής κληρονομιάς και λαμβάνεται μέριμνα για τη συγκέντρωση και διαφύλαξη της σε μουσεία.

-Υλοποιείται το αίτημα για ανεξιθρησκία, αφού το κράτος επιδεικνύει ανεκτική στάση στα θρησκευτικά ζητήματα. Η Εκκλησία χωρίζεται από το κράτος και περιορίζεται στις θρησκευτικές της αρμοδιότητες.

Η. Οι επιδράσεις στον ελληνικό και στο βαλκανικό χώρο

-Οι Ελληνες, απογοητευμένοι από τις αποτυχημένες προσπάθειες απελευθέρωσης τους από τον τουρκικό ζυγό, στράφηκαν προς τη Γαλλία και τον Ναπολέοντα. Η Γαλλική Επανάσταση με τις φιλελεύθερες διακηρύξεις της και προπαντός με τους πολεμικούς θριάμβους της, αναπτέρωσε τις ελπίδες των υπόδουλων Ελλήνων και προκάλεσε ρίγη ενθουσιασμού στους πατριωτικούς κύκλους. Η εμφάνιση μάλιστα του Ναπολέοντα στο προσκήνιο της ιστορίας και η δυναμική του παρέμβαση στην Ανατολική Μεσόγειο έδωσαν την εντύπωση στον ελληνικό λαό και στους άλλους χριστιανικούς λαούς της Βαλκανικής ότι επρόκειτο για τον αναμενόμενο ελευθερωτή. Ο Ναπολέων όμως θεωρούσε την κατοχή τους ως προγεφύρωμα για τις επεκτατικές βλέψεις του στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι Έλληνες όμως φλεγόμενοι από τον πόθο για ελευθερία δεν ήταν σε θέση να αντιληφθούν τις αληθινές προθέσεις των Γάλλων.

-Έτσι ο Ρήγας Βελεστινλής, προετοιμάζοντας την επανάσταση στην Ελλάδα, στηρίζει μεγάλες ελπίδες στη συνδρομή του Ναπολέοντα. Ανάλογα αισθήματα τρέφει και ο Αδαμάντιος Κοραής, ο οποίος συνδέει την εκστρατεία του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο με την τύχη της πατρίδας του.

Όμως φάνηκαν σύντομα οι πραγματικές διαθέσεις του Ναπολέοντα, ο οποίος όχι μόνο δεν επιθυμούσε πλέον το διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά, αντίθετα, παρουσιάστηκε και ως προστάτης της. Οι ελπίδες των υπόδουλων Ελλήνων σε ξένη βοήθεια εξανεμίστηκαν για μια ακόμη φορά. Παράλληλα όμως γινόταν συνείδηση ότι έπρεπε να στηριχθούν στις δικές τους δυνάμεις για να αποκτήσουν την ελευθερία τους.

    

  5. ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΛΑΤΙΝΟΚΡΑΤΙΑΣ 

-Mε την παράδοση του Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο) το 1669 ολοκληρώθηκε η κατάληψη της Κρήτης και αποκαταστάθηκε η γεωγραφική, η πολιτική και η οικονομική ενότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην Ανατολή. Ο κύκλος όμως των βενετοτουρκικών συγκρούσεων θα κλείσει οριστικά με τη Συνθήκη του Πασάροβιτς (1718), όταν οι Βενετοί θα εγκαταλείψουν πλέον οριστικά την Πελοπόννησο. Εκτοτε η βενετική κυριαρχία στον ελληνικό χώρο περιορίστηκε στα Επτάνησα, τα οποία το 1797 με τη συνθήκη του Καμποφόρμιο περιήλθαν στη Γαλλία. Μετά την έναρξη του νέου ρωσοτουρκικού πολέμου (1806) η Τουρκία έχασε κάθε δικαίωμα πάνω στα Επτάνησα. Μετά το 1809 οι Άγγλοι άρχισαν να καταλαμβάνουν το ένα μετά το άλλο τα νησιά του Ιονίου στο πλαίσιο της επιθετικής τους πολιτικής εναντίον του Ναπολέοντα. Τελικά, με τη Συνθήκη των Παρισίων (Νοέμβριος 1815) ιδρύθηκαν τα Ηνωμένα Κράτη των Ιονίων Νήσων και τέθηκαν υπό την προστασία της Αγγλίας.

      6. Η ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ 

Α. Η πορεία προς την παρακμή

Από το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα και ιδίως μετά το θάνατο του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς (1566) η Οθωμανική Αυτοκρατορία αρχίζει να παρακμάζει, για πολλούς λόγους που συνδέονται άμεσα με τη δομή και την οργάνωσή της.

Ο παραδοσιακός χαρακτήρας του Οθωμανικού Κράτους

Η κάμψη των κατακτήσεων από το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα συντέλεσε και στην αποδυνάμωση του πνεύματος του ιερού πολέμου, που αποτελούσε τον πρωταρχικό λόγο ύπαρξης της αυτοκρατορίας και την πηγή έμπνευσης των μουσουλμάνων μαχητών. Εξάλλου, η παραδοσιακή αποστροφή των Οθωμανών προς τη δυτική γνώση παρεμπόδιζε την τεχνική και επιστημονική πρόοδο, ενώ η απροθυμία τους για την εκμάθηση ξένων γλωσσών, τους ανάγκασε να χρησιμοποιούν ως διερμηνείς και διπλωμάτες γλωσσομαθείς χριστιανούς (Δραγομάνοι* ή Δραγουμάνοι), και από τις αρχές του 18ου αιώνα, σχεδόν αποκλειστικά τους Φαναριώτες.

Το πρόβλημα των δημοσίων οικονομικών

Η ανάσχεση της κατακτητικής ορμής και η απώλεια εδαφών από το 17ο αιώνα είχαν ως συνέπεια τη μείωση των δημοσίων εσόδων. Παράλληλα, επικράτησε η ανάθεση των δημοσίων αξιωμάτων κατόπιν πλειστηριασμού και ο θεσμός της εκμίσθωσης των δημοσίων προσόδων στον πλειοδότη. Η πρακτική αυτή, όπως και η καθήλωση της παραγωγικής διαδικασίας σε παραδοσιακές δομές, παρεμπόδισαν την ανάπτυξη της αγροτικής παραγωγής. Η βιοτεχνία, επίσης, δεν μπόρεσε να εξελιχθεί σε βιομηχανία. Η χρήση των νέων θαλάσσιων δρόμων μείωσε ή και εκμηδένισε τη σημασία των χερσαίων δρόμων και των λιμανιών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας για τη μεταφορά των αποικιακών προϊόντων από την Ανατολή. Εξάλλου, η εισροή χρυσού και αργύρου από την Αμερική επέφερε υποτίμηση του οθωμανικού νομίσματος. Τέλος, η άρχουσα οθωμανική τάξη αδιαφόρησε για την οικονομική ανάπτυξη, καθώς είχε αποκλειστικό σχεδόν προσανατολισμό προς το στρατό και τη διοίκηση, και δεν δραστηριοποιήθηκε στον επιχειρηματικό τομέα. 

Η οικονομική διείσδυση της Δύσης

Η παραδοσιακή αποχή των Οθωμανών από τη ναυτιλία και το εμπόριο επέτρεψε στις ευρωπαϊκές χώρες να κυριαρχούν εμπορικά στο μεσογειακό χώρο. Την ευκαιρία αυτή εκμεταλλεύτηκαν και οι Έλληνες, οι οποίοι υψώνοντας ξένες σημαίες στα καράβια τους, ανέπτυξαν έντονη δραστηριότητα στον τομέα των θαλάσσιων μεταφορών. Επί πλέον, η ανάγκη συμμαχιών ανάγκασε το Οθωμανικό Κράτος να προβαίνει σε συνεχείς ανανεώσεις των διομολογήσεων, δηλαδή των εμπορικών συμφωνιών με τα ευρωπαϊκά κράτη, πρακτική η οποία κατέληξε σε αποικιακή εκμετάλλευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τις ανεπτυγμένες ευρωπαϊκές χώρες.

Η εγκατάλειψη της υπαίθρου

Η καταπίεση και η εκμετάλλευση των κατοίκων της υπαίθρου από τα όργανα της επαρχιακής διοίκησης, οι δυσβάστακτοι φόροι, η χαμηλή παραγωγή λόγω μη ανανέωσης των μεθόδων καλλιέργειας, η ανασφάλεια από τη ληστεία, ανάγκαζαν τους χωρικούς να εγκαταλείπουν την ύπαιθρο και να καταφεύγουν στις πόλεις ή στο εξωτερικό. Το φαινόμενο της ερήμωσης ολόκληρων χωριών πήρε τέτοιες διαστάσεις κατά το 18ο αιώνα, που αποκλήθηκε η μεγάλη φυγή.

-Την ίδια εποχή αναπτύχθηκε μια τάση χλιδής και κατασπατάλησης του δημόσιου πλούτου σε ποικίλες εορταστικές δραστηριότητες δημόσιου και ιδιωτικού χαρακτήρα.

-Η κεντρική διοίκηση: μείωση της εξουσίας του σουλτάνου και αύξηση της δύναμης της Αυλής

-Οι περισσότεροι σουλτάνοι μέχρι τον Σουλεϊμάν το Μεγαλοπρεπή (1520-1566) αναδείχθηκαν για την ικανότητα και την ευφυία τους, έδειξαν μεγάλο ενδιαφέρον για τις υποθέσεις του κράτους και διηύθυναν προσωπικά τις εκστρατείες. Μετά τη χαλάρωση όμως της κατακτητικής ορμής οι σουλτάνοι επιδίδονται στη χλιδή και τον τρυφηλό βίο.

Η επαρχιακή διοίκηση και ο στρατός

-Τη γενικότερη εικόνα της παρακμής συμπληρώνει και η πλήρης αποδιοργάνωση και διαφθορά της επαρχιακής διοίκησης. Οι οθωμανικές αρχές των επαρχιακών κέντρων, μέρος και αυτές ενός συστήματος σε κρίση, καταπίεζαν με το χειρότερο τρόπο τους υπηκόους, εκμεταλλευόμενες το θεσμό της εκμίσθωσης των δημοσίων εσόδων. Τα τιμάρια, που είχαν δημόσιο χαρακτήρα, μετατράπηκαν σταδιακά σε ιδιωτικά τσιφλίκια και η θέση των χωρικών που τα καλλιεργούσαν επιδεινώθηκε δραματικά. Η παρακμή του τιμαριωτικού συστήματος προκάλεσε και τη διάλυση του επίλεκτου στρατιωτικού σώματος των σπαχήδων τιμαριούχων.

-Κρίση εκδηλώθηκε επίσης και στο στρατό των γενιτσάρων. Η βαθμιαία εγκατάλειψη του θεσμού του παιδομαζώματος, η δυνατότητα αθρόας διείσδυσης στο σώμα και η χαλάρωση της πειθαρχίας ήταν τα κυριότερα αίτια της παρακμής. Σε ανάλογη αποδιοργάνωση οδηγήθηκε και ο στόλος. Η έλλειψη επαρκών πληρωμάτων και η υστέρηση στην τεχνική καθιστούσε το οθωμανικό ναυτικό λιγότερο αποτελεσματικό από εκείνο των ευρωπαϊκών χωρών.

Φυγόκεντρες τάσεις

-Η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά το 18ο και στις αρχές του 19ου αιώνα έδινε την εικόνα ενός κράτους σε αποσύνθεση. Η κατάσταση αυτή ευνοούσε τη διακίνηση ανατρεπτικών ιδεών, καθιστούσε προσφορότερο το έδαφος για απελευθερωτικές κινήσεις των υπόδουλων λαών της Βαλκανικής και διευκόλυνε τις φυγόκεντρες τάσεις των κατά τόπους ισχυρών τοπικών αξιωματούχων.

-Μέσα στο κλίμα αυτό εντάσσονται το απελευθερωτικό όραμα του Ρήγα, η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας και η προετοιμασία του Αγώνα, η επανάσταση στη Σερβία το 1804 και οι αποσχιστικές κινήσεις του Αλή πασά των Ιωαννίνων, του πασά του Βιδινίου Πασβάνογλου και του Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου.

Β. Οι απαρχές τον Ανατολικού Ζητήματος

-Ήδη από τα τέλη του 17ου αιώνα οι Οθωμανοί είχαν χάσει μεγάλο μέρος από τα εδάφη που κατείχαν στη Βαλκανική και την κεντρική Ευρώπη. Λίγα χρόνια αργότερα ο Μέγας Πέτρος της Ρωσίας (1682-1725) εγκαινίασε τη ρωσική επεκτατική πολιτική σε βάρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

-Εκτοτε, σχεδόν κάθε αναμέτρηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με τις ευρωπαϊκές δυνάμεις οδηγούσε στην εδαφική της συρρίκνωση. Ταυτόχρονα όμως με την αποχώρηση των Οθωμανών από τα κατακτημένα εδάφη γεννήθηκε και το λεγόμενο Ανατολικό Ζήτημα, το ζήτημα δηλαδή της τύχης των εδαφών αυτών με τις συνεπακόλουθες διεθνείς επιπλοκές.

-Κατά το 18ο αιώνα η Ρωσία, με τη Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) καθιερώθηκε πλέον ως μια μεγάλη δύναμη που διεκδικούσε τουλάχιστον συμμετοχή στα σχέδια των άλλων ευρωπαϊκών δυνάμεων για την Οθωμανική Αυτοκρατορία.

-Η εκστρατεία του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο (1798-1799) έδωσε νέα τροπή στο Ανατολικό Ζήτημα με την εμφάνιση στο προσκήνιο ενός νέου παράγοντα, της Αγγλίας. Η ανάγκη των Άγγλων να διασφαλίσουν με κάθε τρόπο το δρόμο τους προς τις Ινδίες, αύξησε τη στρατηγική σημασία της Αιγύπτου και γενικότερα της Ανατολικής Μεσογείου, όπου η Αγγλία φοβόταν μήπως ενισχυθεί σε βαθμό επικίνδυνο για τα συμφέροντά της η επιρροή της Γαλλίας ή της Ρωσίας. Γι αυτό η Αγγλία υπέγραψε το 1799 συνθήκη με την Οθωμανική Αυτοκρατορία με την οποία εγγυήθηκε για 8 χρόνια την εδαφική ακεραιότητα της τελευταίας.

          7. Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΤΑ ΤΟ 17Ο ΚΑΙ 18Ο ΑΙ. 

1. Η ανάπτυξη των επιστημών και της φιλοσοφίας

Η Φιλοσοφία

-Κατά το 17ο αιώνα επικρατούν ο εμπειρισμός, όπως διατυπώθηκε από τον Φραγκίσκο Βάκωνα και ο ορθολογισμός, που θεμελίωσε ο γάλλος. Ο άγγλος Τζον Λόκ συνδυάζει τον εμπειρισμό με τον ορθολογισμό και θεωρείται πρόδρομος του Διαφωτισμού με τις ιδέες του για τις ατομικές ελευθερίες. Ο ολλανδοεβραίος Μπαρούχ Σπινόζα είναι πανθεϊστής και ταυτίζει τον Θεό με τη φύση, ενώ ο γερμανός Λάιμπνιτς διατύπωσε μια ιδεαλιστική θεωρία, σύμφωνα με την οποία όλα τα όντα αποτελούνται από μονάδες, μεταξύ των οποίων υφίσταται μια προκατασκευασμένη αρμονία. 

-Κατά το 18ο αιώνα οι περισσότεροι φιλόσοφοι υιοθετούν τον εμπειρισμό και τη γνωσιολογία, ενώ σημαντικός είναι ο αριθμός των υλιστών φιλοσόφων. Ο γερμανός φιλόσοφος Εμμανουήλ Καντ  αμφισβητεί την ορθότητα της ερμηνείας του κόσμου με βάση τον ορθό λόγο και την άποψή του θα ασπαστούν και άλλοι γερμανοί φιλόσοφοι. Ωστόσο, οι περισσότεροι φιλόσοφοι είναι Γάλλοι. Εγινε ήδη λόγος για τον Βολταίρο, τον Μοντεσκιέ και τον Ρουσσό. Οι γάλλοι φιλόσοφοι υπήρξαν και συνεργάτες στη συγγραφή της περίφημης Γαλλικής Εγκυκλοπαίδειας, που εξέδωσε ο Ντιντερό.

Οι φυσικές επιστήμες

-Κατά το 17ο αιώνα, η πρόοδος σε όλους τους τομείς είναι εντυπωσιακή. Οι θεωρίες του Κέπλερ και του Γαλιλαίου γίνονται ευρύτερα γνωστές. Ο άγγλος Νεύτων διατύπωσε τους νόμους της παγκόσμιας έλξης. Ο Καρτέσιος εισήγαγε την αναλυτική γεωμετρία και ο Λάιμπνιτς τον απειροστικά λογισμό, ενώ ο γάλλος Πασκάλ διατύπωσε τους νόμους της ατμοσφαιρικής πίεσης, της ισορροπίας των υγρών κ.ά.

-Οι θετικές επιστήμες γνώρισαν ιδιαίτερη ανάπτυξη κατά το 18ο αιώνα, οι εφαρμογές τους υποστηρίχθηκαν από τις κυβερνήσεις αρκετών κρατών και άνοιξαν νέους ορίζοντες στην ανθρώπινη σκέψη, βελτιώνοντας ταυτόχρονα τη ζωή σε πρακτικό επίπεδο. Σημαντικές υπήρξαν οι έρευνες στον ηλεκτρισμό από τον αμερικανό Βενιαμίν Φραγκλίνο , ο οποίος κατασκεύασε το αλεξικέραυνο, ενώ ο ιταλός Βόλτα κατασκεύασε την πρώτη γαλβανική στήλη. Ο σκώτος Τζέιμς Βατ  τελειοποίησε την ατμομηχανή και οι αδελφοί Μογκολφιέ κατασκεύασαν το πρώτο αερόστατο. Ο γάλλος Λαβουαζιέ  διατύπωσε την αρχή της αφθαρσίας της ύλης, ο φυσιογνώστης Λαμάρκ συνέλαβε τη θεωρία της εξέλιξης των ειδών και ο φυσιοδίφης Μπυφόν τη θεωρία της γεωλογικής εξέλιξης. Τέλος, ο πρώσσος Φαρενάιτ, ο σουηδός Κέλσιος και ο γάλλος Ρεωμύρ κατασκεύασαν τα πρώτα θερμόμετρα.

Η Ιστορία 

Οι μεγαλύτεροι ιστορικοί του 18ου αιώνα είναι ο ιταλός Βίκο και ο άγγλος Εδουάρδος Γίββων. Ο πρώτος διακρίνει στην ιστορία όλων των λαών τρεις φάσεις: τη θεϊκή, την ηρωική και την ανθρώπινη. Ο Γίββων στο έργο του Παρακμή και πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας παρακολουθεί τη γενική κατεύθυνση της ιστορίας και όχι μόνο τα πρόσωπα και τα γεγονότα, όπως συνηθιζόταν μέχρι τότε, εντούτοις είναι υπερβολικός στις δυσμενείς κρίσεις του για το βυζαντινό πολιτισμό.

           2. ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ

Α. Η Λογοτεχνία

-Ο 17ος αιώνας ονομάζεται και αιώνας του Λουδοβίκου ΙΔ', ο οποίος ενθάρρυνε την ενασχόληση με τα γράμματα και τις τέχνες όσο ελάχιστοι ηγεμόνες. Η γαλλική λογοτεχνία ακολούθησε το γενικότερο κλασικιστικό πνεύμα που κυριάρχησε την εποχή αυτή και στις εικαστικές τέχνες. Τα πρωτεία έχει το θέατρο με τους τρεις κορυφαίους δραματουργούς: Μολιέρο, Ρακίνα και Κορνέιγ. Ο Μολιέρος στις κωμωδίες του καταδικάζει την ανοησία και υποκρισία της εποχής του, διακωμωδεί την ανερχόμενη αστική τάξη και περιγράφει διαχρονικούς ανθρώπινους χαρακτήρες. Ο Πιερ Κορνέιγ αντλεί τα θέματά του από την ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα. Ο Ρακίνας  εμπνέεται από την ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα μιμούμενος τον και εμβαθύνει στο δράμα της ανθρώπινης ψυχής. Ο Μπουαλό αφιερώθηκε στην ηθικοπλαστική και σατιρική ποίηση και μιμείται το λατίνο λυρικό Οράτιο, ο Λα Φονταίν μιμείται τον Αίσωπο στο έργο του Μύθοι και ο Φενελόν με υπόδειγμα την Οδύσσεια έγραψε τις Περιπέτειες του Τηλέμαχου, έργο παιδαγωγικό.

-Κατά το 18ο αιώνα, στη Γαλλία, εκτός από τους μεγάλους εκπροσώπους του Διαφωτισμού, που υπήρξαν ταυτόχρονα σημαντικοί λογοτέχνες, διακρίθηκαν ο Μπομαρσέ και ο Μαριβώ για τις κωμωδίες τους. Πρός το τέλος του 18ου αιώνα εμφανίζεται το νέο πνευματικό και καλλιτεχνικό κίνημα του Ρομαντισμού. Στην Αγγλική λογοτεχνία παρατηρούνται τάσεις ρεαλιστικές και ανθρωποκεντρικές. Οι κυριότεροι εκπρόσωποι είναι ο Ντανιέλ Ντεφόε, συγγραφέας του πασίγνωστου Ροβινσώνα Κρούσου και ο ιρλανδός Τζόναθαν Σουίφτ, σατιρικός των ηθών και του πολιτισμού της εποχής του, με το έργο του Ταξίδια του Γκιούλιβερ. Στη Γερμανία αναπτύσσεται το πνευματικό κίνημα Θύελλα και Ορμή που αγνοεί τον κλασικισμό και τον ορθολογισμό και στρέφεται προς το συναίσθημα και τη γερμανική παράδοση. Ο Βίνκελμαν δίνει διαφορετικό περιεχόμενο στην αρχαιολατρία με το έργο του Ιστορία της τέχνης κατά την αρχαιότητα και γίνεται ο θεωρητικός του νεοκλασικισμού. Ο κορυφαίος γερμανός συγγραφέας και πραγματική μεγαλοφυία είναι ο Γκαίτε. Ο Σίλλερ είναι επίσης μεγάλος ποιητής και θεατρικός συγγραφέας, επηρεασμένος βαθιά από τις ιδέες του διαφωτισμού. Τα θεατρικά έργα του αποτελούν κράμα της κλασικής τραγωδίας και του σαιξπηρικού θεάτρου.

Β. Οι εικαστικές τέχνες

Κατά το 17ο αιώνα κυριαρχεί η τεχνοτροπία μπαρόκ (από την πορτογαλική λέξη baruca=ακανόνιστο κόσμημα). Μολονότι το μπαρόκ προήλθε από την τελευταία φάση της αναγεννησιακής τέχνης, έχει πολλές διαφορές από αυτή: προτιμά τις καμπύλες, την πολυχρωμία και το διακοσμητικό φόρτο. Το μπαρόκ είναι η τέχνη των ηγεμόνων και της καθολικής εκκλησίας. Επιδιώκει να προκαλέσει τον εντυπωσιασμό και τη συγκίνηση, να εξυμνήσει το μεγαλείο των ηγεμόνων και το κύρος της καθολικής εκκλησίας απέναντι στους προτεστάντες. Παρόλο που ξεκίνησε από την Ιταλία, με κύριους εκπροσώπους τον Καραβάτζιο και τον Καράτσι, το μπαρόκ αναπτύχθηκε περισσότερο στις Κάτω Χώρες. Ο φλαμανδός Ρούμπενς θεωρείται ο μεγαλύτερος ζωγράφος μπαρόκ. 

Σύγχρονος του είναι ο ολλανδός Ρέμπραντ, το έργο του οποίου διακρίνεται για τον πλούτο των χρωμάτων, τη γνώση του σκιοφωτισμού, τη ζωντάνια και την έκφραση των ψυχικών καταστάσεων των προσώπων. Ο φλαμανδός Βαν Ντάικ υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους προσωπογράφους. Ο ολλανδός Γιαν Βερμέερ αγνοήθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα, εντούτοις σήμερα θεωρείται ως ένας από τους μεγαλύτερους ζωγράφους.

Στην Ισπανία ο Βελάσκεθ αναδείχθηκε αριστοτέχνης στη χρήση των φωτεινών χρωμάτων και θεωρείται πρόδρομος του ιμπρεσιονισμού. Ο Μουρίλλο είναι ζωγράφος θρησκευτικών θεμάτων.

Στη Γαλλία υιοθετήθηκε ο κλασικισμός, που έδωσε σημαντικά αρχιτεκτονικά έργα, κυρίως στην εποχή του Λουδοβίκου ΙΔ', όπως για παράδειγμα τα ανάκτορα των Βερσαλλιών, που έγιναν πρότυπο για πολλά άλλα ανάκτορα στην Ευρώπη. Στη ζωγραφική αξιολογότερος είναι ο Πουσσέν, που με το δυνατό λυρισμό του και την αγάπη του για τα αρχαία θέματα επηρέασε πολύ την κλασική ζωγραφική του αιώνα.

Από το 1730 έως το 1780 περίπου κυριαρχεί στην Ευρώπη ο ρυθμός ροκοκό (rocaille = όστρακο). Το ροκοκό είναι η τέχνη των πλουσίων εμπόρων και των τραπεζιτών, των εκπροσώπων της αστικής τάξης, που αποτελούν και τους χρηματοδότες των έργων. Το ενδιαφέρον τώρα στρέφεται από τον εξωτερικό στον εσωτερικό χώρο και η διακόσμηση δεν είναι πομπώδης, αλλά ευχάριστη. Ακόμη και τα θρησκευτικά θέματα αποδίδονται με χάρη και κομψότητα. Ο κυριότερος εκπρόσωπος του γαλλικού ροκοκό είναι ο Ζαν Αντουάν Βατό. Το 1780 στη Γαλλία υποχωρεί το ροκοκό και εμφανίζεται ένα νέο ρεύμα, ο νεοκλασικισμός, που υιοθέτησε και η γαλλική επανάσταση για την καλλιτεχνική της έκφραση, με κυριότερο εκπρόσωπο τον Νταβίντ. Στην Ιταλία σπουδαιότερος νεοκλασικιστής είναι ο γλύπτης Κανόβα.

Στην Ισπανία ο μεγάλος Γκόγια (1746-1828) με πρωτοτυπία και δύναμη, χιούμορ, μυστικισμό και ρεαλισμό γίνεται ένας από τους μεγαλύτερους πρόδρομους του ρομαντισμού.

Γ. Η μουσική

Η Εκκλησία και οι ηγεμόνες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της μουσικής κατά το 18ο αιώνα. Ο Βιβάλντι, ο Μπαχ, ο Χαίντελ και ο Χάυδν γράφουν θρησκευτική μουσική, μελοδράματα, σονάτες, ορατόρια και συμφωνίες. Ο αυστριακός Μότσαρτ θεωρείται ο κορυφαίος του μουσικού λυρικού θεάτρου. Εκτός από μελοδράματα έγραψε συμφωνίες, σονάτες, θρησκευτική μουσική και μουσική δωματίου. Είναι αριστοτέχνης στις μελωδίες και συνδυάζει το μεγαλείο, την απλότητα και τη χάρη. Τέλος, το έργο του Μπετόβεν, που υπήρξε μαθητής του Μότσαρτ, διακρίνεται για το βάθος των αισθημάτων και την ασύγκριτη εκφραστική δύναμη.

            8. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

-Στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, μέχρι το 1600 περίπου ο πολιτισμός και η παιδεία βρίσκονται σε πραγματική παρακμή, γιατί ελάχιστα σχολεία λειτουργούν, ενώ πολλοί αξιόλογοι πνευματικοί άνθρωποι αναγκάζονται να καταφύγουν στη Δύση. Όμως, μετά το 1600 εμφανίζεται κάποια πνευματική ζωή, που εκπροσωπείται από τον πατριάρχη Κύριλλο Λούκαρη που ίδρυσε σχολεία και το πρώτο τυπογραφείο στην Κωνσταντινούπολη και τον Θεόφιλο Κορυδαλλέα, φορέα του πνεύματος της Αναγέννησης.

-Στο χώρο της βενετοκρατούμενης Κρήτης γνωρίζουν αξιόλογη ανάπτυξη τα γράμματα και οι τέχνες και επιτυγχάνεται έξοχος συνδυασμός βυζαντινών και δυτικών στοιχείων. Τα κυριότερα έργα της κρητικής λογοτεχνίας είναι το έπος Ερωτόκριτος του Βιτσέντζου Κορνάρου και τα θεατρικά έργα Θυσία του Αβραάμ, πιθανόν του ίδιου, και Ερωφίλη, του Γεωργίου Χορτάτση. Μετά το 1669, τα προϊόντα του κρητικού πολιτισμού μεταφέρονται από τους πρόσφυγες στα Επτάνησα και συμβάλλουν στην ανάπτυξη του επτανησιακού πολιτισμού.

Η νοσταλγία για το ένδοξο παρελθόν και η αντίσταση της Ορθοδοξίας για κάθε τι ευρωπαϊκό αποτελούν τα βασικά αίτια της προσκόλλησης στην παράδοση. Εντούτοις το 16ο αιώνα κτίζονται στο Αγιο Όρος και στα Μετέωρα επιβλητικά κτίρια, με πρότυπο κτίσματα της παλαιολόγειας αρχιτεκτονικής. Η οικονομική ανάπτυξη των κρητικών πόλεων, κυρίως του Χάνδακα (Ηράκλειο) συντέλεσε στην ανάπτυξη της Κρητικής Σχολής. Ο Μιχαήλ Δαμασκηνός (1530-1591) είναι περίφημος ζωγράφος φορητών εικόνων που συνδυάζει επίσης το παλιό με το νέο. Αξιόλογοι ζωγράφοι είναι επίσης ο Γ. Κλότζας και ο Θεοδ. Πουλάκης. Οι κρητικοί ζωγράφοι, γενικότερα, δεν αντιγράφουν άκριτα τα ξένα πρότυπα και αποτελούν τη γέφυρα δημιουργικής επικοινωνίας της μεταβυζαντινής τέχνης με τα δυτικοευρωπαϊκά ρεύματα. 

-Κατά τα τέλη του 17ου αιώνα η βελτίωση των συνθηκών στην Ελλάδα έχει ευεργετικές επιδράσεις στην εξέλιξη της τέχνης. Χτίζεται μεγάλος αριθμός μοναστηριών και ο αριθμός των ζωγράφων αυξάνεται σημαντικά. Στα Επτάνησα συνεχίζεται η κρητική καλλιτεχνική παράδοση, η οποία θα διαμορφωθεί αφού δεχτεί ευρωπαϊκές επιδράσεις. Σημαντικός εκπρόσωπος αυτών των τάσεων είναι ο Παναγιώτης Δοξαράς, με σημαντικό έργο στην Κέρκυρα και τη Ζάκυνθο. Το έργο του συνεχίζουν ο γιός του Νικόλαος και ο Νικόλαος Κουτούζης, προσωπογράφος και ζωγράφος θρησκευτικών και κοσμικών θεμάτων.

-Μέσα στο κλίμα αυτό αναδείχθηκαν οι κορυφαίοι ποιητές μας Διονύσιος Σολωμός και Ανδρέας Κάλβος, ενώ και οι πρώτοι μουσουργοί της νεότερης Ελλάδας ήταν Επτανήσιοι. Συνεπώς, τα Επτάνησα πρόσφεραν πολλά στο νεοελληνικό πολιτισμό, γιατί ήταν η γέφυρα επικοινωνίας του Ελληνισμού με τα πολιτιστικά δρώμενα στη Δύση.