Ανάλυση ομηρικών επών - Βασικές έννοιες

ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ

ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΟΡΟΙ

Μια σειρά από εκφραστικά μέσα και τεχνικές αποτελούν τα εργαλεία με τα οποία αποτελούν τα εργαλεία με τα οποία διεκπεραιώνεται η αφήγηση· και μια σειρά από ιδέες, θεσμούς τρόπους ζωής και έθιμα διαμορφώνουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο εκτυλίσσεται η δράση. Τα κυριότερα από αυτά, που πρόσφεραν πλούσιο υλικό και αξιοποιήθηκαν σε όλες τις τέχνες από τους μεταγενέστερου καλλιτέχνες μέχρι και σήμερα, είναι τα παρακάτω:

Η τεχνική της αφήγησης: η εξιστόρηση των γεγονότων δεν είναι γραμμική. Συχνή είναι η διακοπή για να γίνουν οι αναδρομές στο παρελθόν και η διήγηση παράλληλων γεγονότων. Αυτό αυξάνει την ένταση, κρατάει το ενδιαφέρον αμείωτο και κάνει την ακρόαση (σήμερα ανάγνωση) απολαυστική. Αναδρομική αφήγηση: είναι η αφήγηση που περιλαμβάνει γεγονότα προγενέστερα από το σημείο της ιστορίας στο οποίο βρίσκεται ο αφηγητής.

Σκηνοθεσία-περιγραφή: διαρκής εναλλαγή των σκηνών είτε με αλλαγή των δρώντων προσώπων είτε του τόπου. Το περιβάλλον μέσα στο οποίο δρουν κάθε φορά τα πρόσωπα αναδεικνύεται με λεπτομερείς περιγραφές που ενεργοποιούν όλες τις αισθήσεις. Μέσα στα πλάνα η κίνηση είναι ζωηρή.

Εναλλαγή αφήγησης και ζωντανού διαλόγου: ο άμεσος διάλογος δίνει στο έπος δραματική διάσταση, με όλες τις θετικές συνέπειες που αυτό συνεπάγεται. Οι αγώνες λόγων κινητοποιούν πνευματικά τον ακροατή (σήμερα αναγνώστη) και προβάλλουν με ενάργεια τις διαφορετικές θέσεις και τις αντιθέσεις. Ο διάλογος συχνά διακόπτει τη μονοτονία της αφήγησης, για να δώσει ζωντάνια, ένταση, παραστατικότητα  και θεατρικότητα στο λόγο. Οι ήρωες παρουσιάζονται ολοζώντανοι μπροστά μας και ο λόγος τους αποκαλύπτει ταυτόχρονα με τις σκέψεις τους, το χαρακτήρα και τη συναισθηματική τους κατάσταση. Πολλές φορές, ο διάλογος έχει τη μορφή λόγου-αντιλόγου, όπου ένας  από τους ήρωες θέτει μια άποψη/ιδέα και κάποιος άλλος την αντικρούει.

Μακρηγορία στο διάλογο: χαρακτηριστικό γνώρισμα του διαλόγου είναι η μακρηγορία, δηλαδή κάθε πρόσωπο αναπτύσσει τις σκέψεις του με άνεση και συχνά ο λόγος ξεφεύγει σε άλλα θέματα λιγότερο σχετικά ή και σε εντελώς άσχετα με το θέμα που αφορά η συζήτηση. Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί η συμμετρία των ομηρικών διαλόγων, που αφορά τόσο στο νόημα όσο και στην έκταση των λόγων κάθε ομιλητή.

Χρήση του μονόλογου: οι μονόλογοι αντικαθιστούν την τριτοπρόσωπη αφήγηση, η οποία θα ήταν βαρετή και ανυπόληπτη, αν στεκόταν μόνη της, και δε θα πρόσφερε τη δυνατότητα άμεσης έκφρασης σκέψεων και συναισθημάτων. Η μεταφορά των λόγων ενός προσώπου από ένα δεύτερο σε ένα τρίτο δίνεται με αριστουργηματικό τρόπο, έτσι ώστε να αναδεικνύονται οι διαφορετικές ιδέες των προσώπων, η θέση τους στην ιεραρχία και τα διαφορετικά συναισθήματά τους.

Συσσωρευμένα ερωτήματα: είναι τυπικό στοιχείο τεχνικής της επικής ποίησης, και τα οποία απευθύνει ο ένας από τους συνομιλητές και απαντά ο άλλος, συχνά με τη σειρά που διατυπώθηκαν.

Άστοχα ερωτήματα: ανάλογο στοιχείο με τα συσσωρευμένα ερωτήματα. Αυτά συνίστανται σε απορίες και προτεινόμενες λύσεις με τη μορφή διαζευκτικών ερωτημάτων, τα οποία αναιρούνται είτε από αυτόν που τα διατύπωσε είτε από τον άλλο συνομιλητή, από τον οποίο δίνεται συνήθως και η σωστή απάντηση. Δε στοχεύουν στην ανεύρεση της αλήθειας μέσω μιας καταφατικής ή αρνητικής απάντησης, αλλά απορρίπτονται ένα ένα, για να διατυπωθεί στο τέλος έντονα η αλήθεια.

Επική άνεση (ή επιβράδυνση): συχνά στο έπος ο ποιητής καθυστερεί την εξέλιξη της υπόθεσης με την παρεμβολή άσχετων λεπτομερειών, αυτό λέγεται επιβράδυνση. Η έκταση του έπους θα μειωνόταν σημαντικά, αν αφαιρούσαμε όλες τις λεπτομέρειες που λειτουργούν επιβραδυντικά. Φαίνεται ότι τέτοιες παρεκβάσεις ήταν ευχάριστες για τους ακροατές τη ομηρικής εποχής.  Πρόκειται ουσιαστικά για μία διαστολή του χρόνου αφήγησης, με την παρεμβολή συνήθως μιας άλλης μικρής διήγησης (ή δευτερευόντων στοιχείων ή παρεκβάσεων), η οποία επιτείνει την αγωνία των ακροατών και εξυπηρετεί την οικονομία του έργου (άλλες φορές ο χρόνος αφήγησης συστέλλεται με τη συμπύκνωση της πλοκής μέσα σε λίγους στίχους). Σκοπός της επιβράδυνσης είναι να εκτονωθούν κάποιες συναισθηματικές καταστάσεις ή να προετοιμάσουν τους ακροατές για κάτι που θα ακολουθήσει. Η επιβράδυνση- ή αλλιώς επική άνεση- δίνει την εντύπωση πως στην ομηρική ποίηση τίποτε δεν είναι βιαστικό, όλα κυλούν ήρεμα.

Παρομοιώσεις: ευφυείς και υψηλής αισθητικής συσχετισμοί που επιτυγχάνουν την αμεσότητα στην πρόσληψη καταστάσεων, ιδεών, συναισθημάτων, προσώπων και πραγμάτων. Είναι πολύστιχη παρομοίωση, που παρεμβάλλεται συχνά μέσα στην κύρια διήγηση ως ξεχωριστή εικόνα. Συνήθως παρομοιάζονται ενέργειες του ανθρώπου με φαινόμενα και στοιχεία της φύσης. Η πλατιά παρομοίωση αποτελείται από: α) το αναφορικό μέρος (την εικόνα) που εισάγεται με λέξεις όπως: σαν, όπως, πώς, καθώς, β) το δεικτικό μέρος (την αφήγηση) που εισάγεται με λέξεις όπως: έτσι, παρόμοια κ.α., γ) την ομοιότητα ανάμεσα στην εικόνα και στην αφήγηση.

Επίθετα: στην Οδύσσεια σχεδόν κάθε ουσιαστικό (όνομα θεού ή ήρωα, ζώου ή πράγματος) συνοδεύεται από κάποιο επίθετο, που δηλώνει ένα κύριο γνώρισμα του προσώπου. Η χρήση των επιθέτων εξυπηρετεί την ανάγκη του ποιητή για αισθητική έκφραση. Τα περισσότερα επίθετα είναι σύνθετα. Συνήθως, τα επίθετα δεν προσθέτουν τίποτα ουσιαστικό στη διήγηση και αποτελούν μαζί με το ουσιαστικό τυπική φράση. Η ποικιλία των επιθέτων σε ένα κείμενο καθιστά τις διαφορές ανάμεσα στα πρόσωπα πιο ανάγλυφα.

Τυπικοί στίχοι: οι τυπικές εκφράσεις, που επαναλαμβάνονται, καθώς και ολόκληροι στίχοι που επανεμφανίζονται αυτούσιοι ή ελαφρώς παραλλαγμένοι, κυρίως όταν παρουσιάζονται διάλογοι, είναι από τα βασικά στοιχεία τεχνικής της επικής ποίησης, που σχετίζονται με την προφορική σύνθεση των επών. Σκοπός αυτών των στίχων είναι να διευκολύνουν τους αοιδούς στην απομνημόνευση του έργου τους.

Τυπικές σκηνές: Είναι σκηνές που επαναλαμβάνονται στερεότυπα, όπως η ανατολή ή η δύση του ήλιου, μια θυσία, μια προσευχή, ένα γεύμα ή δείπνο, ο διάλογος ανάμεσα στους δύο μονομάχους πριν από τη σύγκρουση, ο αγώνας με τα όπλα κατά τη μονομαχία, οι θρήνοι-μοιρολόγια κ.ά. Το καθένα από αυτά τα θέματα έχει μία συγκεκριμένη δομή-μορφή και δίνεται με ένα σύνολο από στερεότυπους στίχους, οι οποίοι επαναλαμβάνονται αυτούσιοι ή με διαφοροποιήσεις.

Εικόνες: πρόκειται για σύντομες ή λεπτομερείς περιγραφές και μπορεί να είναι: α) οπτικές, β) ακουστικές και γ) οσφρητικές.

Επική ειρωνεία: είναι η τεχνική που παρουσιάζει κάποιον ήρωα να αγνοεί την αλήθεια, την οποία όμως γνωρίζουν άλλα πρόσωπα του έπους και κυρίως οι ακροατές/ αναγνώστες.

Προοικονομία/Προιδεασμός: ο ποιητής, βάσει σχεδίου, διαμορφώνει καταστάσεις, κινεί τα πρόσωπα, τα βάζει να μιλούν ή να ενεργούν με τέτοιο τρόπο, ώστε να προετοιμάζει επεισόδια που θα συμβούν, εξασφαλίζοντας έτσι την ομαλή εξέλιξη της πλοκής. Κάτι τέτοιο, βέβαια, ήταν εξαιρετικά δύσκολο για ένα έργο τέτοιων διαστάσεων όπως η Οδύσσεια και η Ιλιάδα, γι’ αυτό και η επιτυχής χρήση αυτής της αφηγηματικής τεχνικής είναι ένας ακόμη λόγος που κατέστησε τον Όμηρο άξιο θαυμασμού και μίμησης.

Αναχρονισμός: είναι η τοποθέτηση στη μακρινή εποχή της υπόθεσης του έπους συνηθειών και καταστάσεων της εποχής του ποιητή.

Μοίρα, θεοί και άνθρωποι: Μοίρα είναι το μερίδιο, το καλό ή το κακό, το μερίδιο της ευτυχίας ή δυστυχίας που αναλογεί σε κάθε άνθρωπο. Η μοίρα του ανθρώπου είναι ο θάνατος. Υπάρχουν δύο αντιλήψεις για τη Μοίρα: από τη μία ήταν έργο των θεών, από την άλλη ήταν η δύναμη που καθόριζε τη ζωή και την τύχη των θνητών και των αθάνατων, δηλαδή είναι ορισμένος ο χρόνος ζωής τους. Η ηθική συμπεριφορά  τους συνεπάγεται ζωή σύμφωνη με τη μοίρα τους. Κάθε παράβαση αποτελεί διασάλευση της ισορροπίας του κόσμου και οδηγεί στην πτώση και την καταστροφή τους. Οι άνθρωποι είναι υπεύθυνοι για τις πράξεις τους. Οι θεοί τους συμβουλεύουν και τους καθιστούν ενήμερους για τις συνέπειες. Ωστόσο, και με δεδομένο τον ανθρωπομορφισμό των θεών, είναι δυνατόν να υποβάλλουν τους ανθρώπους σε δοκιμασίες ή, αντίθετα, να τους συντρέχουν. Οπωσδήποτε, πάντως, ούτε αυτοί μπορούν να αλλάξουν τη μοίρα κανενός. Πάνω από τους θεούς του Ολύμπου δρα μια σκοτεινή και απροσδιόριστη δύναμη, που μπροστά της είναι ανίσχυρος ακόμη και ο Δίας, η «Μοίρα κραταιή». Ο πατέρας των θεών και των ανθρώπων αναγκάζεται να συμμορφωθεί στη θέλησή της. Ο Δίας μπορεί για μια στιγμή να της εναντιωθεί, αλλά ποτέ δεν την ξεπερνά, πάντα την υπηρετεί και συνεργάζεται μαζί της, γιατί αλλιώς θα ανατρεπόταν η τάξη των πραγμάτων. Οι θεοί δεν μπορούν να ματαιώσουν αυτό που γράφει η Μοίρα, αλλά μπορούν να το αναβάλλουν για λίγο. Οι θεοί και η Μοίρα συνεργάζονται για να γίνει το θέλημά τους. Ο Δίας ρυθμίζει αυτά που πρέπει να γίνουν και έχουν γραφτεί, και τα εκτελεί. Δεν μπορεί να αλλάξει την πορεία των πραγμάτων, γιατί ο θάνατος του ανθρώπου είναι αναπόφευκτος. Αργότερα, με τον Ησίοδο παρουσιάζεται μια άλλη αντίληψη για τη Μοίρα. Τα νήματα του πεπρωμένου κλώθονται από τις τρεις Μοίρες, την Κλωθώ (που κλώθει το νήμα της ζωής), τη Λάχεσι (που το τυλίγει στο αδράχτι) και την Άτροπο (που το κόβει).

Αυτοδικία: ονομάζεται η αυθαίρετη τιμωρία του δράστη από τον παθόντα, και σ' αυτήν δεν ήταν αντίθετοι ούτε οι θεοί.

Ανθρωπομορφισμός των θεών: οι άνθρωποι έπλασαν τους θεούς τους «κατ’ εικόνα» τους, ανθρωπόμορφους αλλά και ανθρώπινες ιδιότητες. Έτσι οι θεοί παίρνουν μορφή και χαρακτηριστικά ανθρώπινα (ενανθρώπιση και επιφάνεια), συνομιλούν ή και συζούν ακόμη με τους θνητούς, εκδηλώνουν συναισθήματα όμοια με των ανθρώπων, συναναστρέφονται μαζί τους, έχουν ασχολίες όμοιες με τις δικές τους, ίδιες συνήθειες και αξίες, έχουν θεσμούς και ιεραρχία που καθρεφτίζουν την πολιτειακή οργάνωση των Ελλήνων της εποχής (ή των εποχών) του Ομήρου. Σε έντονη αντίθεση όμως με τους ανθρώπους, οι θεοί είναι αθάνατοι και ζουν μέσα στην ευτυχία και τη χαρά, ενώ οι άνθρωποι ζουν σε ένα κόσμο όπου επικρατούν η δυστυχία, ο πόλεμος, ο πόνος και ο θάνατος.

Θεϊκή επέμβαση: οι θεοί αποτελούν μέλη της κοινωνίας των ανθρώπων και ρυθμίζουν τα ανθρώπινα, όπως θέλουν. Κάθε ανθρώπινη πράξη ή ιδέα είναι η άμεση συνέπεια μιας θεϊκής παρέμβασης. Με τρεις τρόπους φανερώνονται στους ανθρώπους: 1) με την ίδια θεϊκή και μεγαλόπρεπη παρουσία τους, αποκαλύπτοντας την ταυτότητά τους με θαυμαστές εμφανίσεις, εξαφανίσεις και μεταμορφώσεις (επιφάνεια), 2) με διάφορα σημάδια, όπως όνειρα, προφητείες, χρησμούς, σημεία μαντικής (οιωνοσκοπία= παρατήρηση του πετάγματος των πουλιών, καπνομαντεία= παρατήρηση του καπνού, ιερομαντεία= παρατήρηση της θυσίας των ζώων, πυρομαντεία= παρατήρηση της φωτιάς, σπλαχνομαντεία= παρατήρηση των σπλάχνων των ζώων), 3) με μορφή ανθρώπου, χωρίς να φανερώσουν της θεϊκή τους ιδιότητα (ενανθρώπιση).

Ανθρωποκεντρισμός - Ανθρώπινη ευθύνη: ο άνθρωπος προβάλλεται ως υπέρτατη αξία. Από τις ικανότητές του και τη στάση του πραγματώνεται ό,τι η μοίρα του έχει ορίσει, και το αντίθετο. Στον Όμηρο θεϊκή επέμβαση και προσωπική ευθύνη συνυπάρχουν αξεδιάλυτα. Οι θεοί παρεμβαίνουν, για να εμποδίσουν ή να παρακινήσουν σε δράση. Ο άνθρωπος, όμως, είναι ελεύθερος να σκεφτεί, να πει και να πράξει ό,τι θέλει. ΑΡΑ ΕΙΝΑΙ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ. Δεν είναι μια απλή μαριονέτα στα χέρια των θεών, αλλά κάνει τις επιλογές του ελεύθερα και υπεύθυνα. Η ηθική αρχή που καθορίζει τη δράση των ομηρικών ηρώων είναι: «Ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για τα λόγια και τις πράξεις του». Όποιος, από δική του ευθύνη, σφάλλει, τιμωρείται δίκαια. Όποιος, όμως, υποφέρει, ενώ δε φταίει ο ίδιος, τιμωρείται άδικα.

Ύβρις: όταν ο άνθρωπος ξεπερνά με σκέψεις, λόγια και έργα το μέτρο και τα όρια, που έχουν καθορίσει οι άνθρωποι και οι θεοί, λέμε ότι «διαπράττει ύβριν». Στη ύβρη τον σπρώχνει η Άτη*, η τύφλωση του νου, με αποτέλεσμα να διαταράσσει την αρμονία του κόσμου και να ανατρέπει την κοινωνική ισορροπία. Τότε, οι θεοί για να επαναφέρουν την κοσμική αρμονία, επεμβαίνουν και τιμωρούν τον άνθρωπο που ξεπέρασε τα όρια της φύσης του. Η Ύβρις προκαλεί τη Νέμεση, την οργή των θεών, και επιφέρει την Τίσιν, την τιμωρία και την καταστροφή του αλαζόνα.

[*Άτη: είναι η τύφλωση του νου, η οποία παρασέρνει τον άνθρωπο να πει λόγια και να πράξει έργα που δε θα τα έλεγε και έκανε, αν ήταν λογικός και κυρίαρχος του εαυτού του. Η Άτη είναι η μεγαλύτερη κόρη του Δία, γίνεται το εκτελεστικό όργανό του, για να πραγματοποιηθεί το θέλημα του Δία, της Μοίρας και των θεών.]

Υστεροφημία: οι αρχαίοι είχαν ως στόχο να αποκτήσουν καλή φήμη και υστεροφημία. Στην ομηρική εποχή η μεγαλύτερη επιδίωξη των ανθρώπων ήταν ο σεβασμός και η εκτίμηση από τον κοινωνικό περίγυρο. Ο άνθρωπος εκτιμάται περισσότερο ως μέλος της κοινωνίας παρά ως μεμονωμένο άτομο. Οι ταξιδιωτικές περιπλανήσεις και η απόκτηση εμπειριών συνθέτουν την εικόνα του ήρωα και εξασφαλίζουν την καλή φήμη που ξεπερνά τα τοπικά και χρονικά όρια. Μεγαλύτερη σημασία έχει η υστεροφημία, δηλ. η διατήρηση της καλής φήμης και μετά το θάνατο. Αυτή η μεταθανάτια φήμη στην ομηρική εποχή θεωρείται σπουδαίο ιδανικό και οι άνθρωποι αγωνίζονται να την κατακτήσουν με πράξεις ηρωικές.

Θυσία: στην αρχαιότητα οι θυσίες ζώων ήταν κομμάτι της θρησκευτικής ζωής. Οι θνητοί προσφέροντας θυσίες στους θεούς ζητούσαν διάφορες χάρες ως αντάλλαγμα. Τα ζώα που θυσίαζαν συχνά ήταν ταύροι, πρόβατα, χοίροι και διάφορα πτηνά ή ψάρια. Η θυσία ήταν ένα είδος εορτασμού και ακολουθούσε την εξής τυπική διαδικασία; στην αρχή αυτοί που προσέφεραν θυσία σχημάτιζαν έναν κύκλο γύρω από το βωμό ρίχνοντας νερό στα χέρια τους και στο ζώο. Ο θυσιαστής έπαιρνε ένα κριθάρι ή πέτρες και με προσευχές που απήγγειλε, έριχνε στο ζώο αυτά που κρατούσε. Έπειτα, έκοβε τρίχες από το μέτωπο του ζώου και τις έριχνε στη φωτιά. Ακολουθούσε η σφαγή.

Φιλοξενία: στην ομηρική κοινωνία το έθιμο της φιλοξενίας είχε εξέχουσα θέση και μάλιστα τηρείται με ορισμένο τυπικό. Η φιλοξενία θεωρούνταν ιερή υποχρέωση, καθώς πίστευαν ότι τους ξένους τους έστελνε ο Δίας ο Ξένιος. Το τυπικό είχε ως εξής: α) ο ξενιστής (αυτός που φιλοξενεί) πλησιάζει τον ξένο και τον καλωσορίζει, β) φροντίζει να πλυθεί, να ξεκουραστεί και να φάει, γ) του απευθύνει ερωτήσεις, προσπαθώντας να μάθει για τον ίδιο ορισμένες πληροφορίες, δ) σε κάποιες περιπτώσεις διοργανώνει συμπόσια προς τιμήν του ξένου, και ε) του προσφέρει δώρα. Ο ξενιστής χάριζε δώρο στον ξένο του για να επισφραγίσει τη φιλία που δημιουργήθηκε. Τα δώρα ήταν ιδιαίτερα πλούσια και θεωρείτο προσβολή να τα αρνηθεί κάποιος.  Η φιλοξενία δημιουργούσε στενούς δεσμούς μεταξύ του ξενιστή και του φιλοξενούμενου, οι οποίοι περνούσαν και στα παιδιά τους. Η παράδοση απαιτούσε ο ξένος να ανταποδώσει το δώρο με αντιχάρισμα (αντίδωρο) ίσης αξίας με την πρώτη ευκαιρία.  Ο θεσμός της φιλοξενίας αναπτύχθηκε κατά την αρχαιότητα κυρίους για πρακτικούς λόγους : 1) έλυνε το πρόβλημα της διαμονής των ταξιδιωτών και 2) γινόταν ανταλλαγή πληροφοριών, αφού ο ξένος έφερνε διάφορες ειδήσεις από τους τόπους που είχε επισκεφθεί, ιδιαίτερα σημαντικό για μια εποχή όπου η επικοινωνία ήταν δύσκολη. Η σπουδαιότητα αυτού του θεσμού φαίνεται κι από τη σύνδεσή του με τη θρησκεία·  τους ξένους δηλαδή τους προστάτευε ο Δίας (ο Ξένιος Δίας). Έτσι ήταν ηθική υποχρέωση όλων η προσφορά φιλοξενίας.

Ικεσία: Είναι η θερμή παράκληση, συνήθως για παροχή προστασίας ή βοήθειας. Ο  ικέτης θεωρείτο πρόσωπο ιερό κι απαραβίαστο που προστατευόταν από το Δία. Υπήρχε συγκεκριμένο τυπικό: ο ικέτης καθόταν πάνω ή πλάι στις στάχτες της εστίας του σπιτιού και είτε γονάτιζε μπροστά σ’ αυτόν που ικέτευε και αγκάλιαζε τα γόνατά του, (σημείο θερμής ικεσίας, σήμερα λέγεται η έκφραση «πέφτω στα γόνατά μου») είτε με το ένα χέρι άγγιζε τα γόνατα και με το άλλο το πηγούνι αυτού στον οποίο απευθυνόταν. Συνόδευε τις παρακλήσεις του με ευχές.  

Χαρακτήρας –Ήθος: Για την παρουσίαση των χαρακτήρων των ηρώων ο ποιητής χρησιμοποιεί δύο τρόπους: α) Τη μέθοδο της άμεσης έκθεσης. Με αυτή ο ίδιος ο ποιητής περιγράφει με κατάλληλα επίθετα τους χαρακτήρες των ηρώων (στατική παρουσίαση) και έτσι, περιορίζεται η δυνατότητα του αναγνώστη να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα για το χαρακτήρα των προσώπων. β) Τη δραματική μέθοδος. Με αυτήν ο ποιητής παρουσιάζει τους χαρακτήρες των προσώπων μέσα από τη συμπεριφορά τους, δηλαδή μέσα από όσα κάνουν και από όσα λένε τα ίδια τα πρόσωπα (δυναμική παρουσίαση). Με αυτή τη μέθοδο ο αναγνώστης καλείται να σχηματίσει τη δική του γνώμη για το χαρακτήρα των προσώπων.