Ιλιάδα - Ειδικοί όροι

ΑΝΑΛΥΣΗ ΙΛΙΑΔΑΣ – ΕΙΔΙΚΟΙ ΟΡΟΙ

1. Το σχήμα του αδυνάτου. Είναι ένας χαρακτηριστικός τρόπος για να δείξουμε πως κάτι δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί σε καμιά περίπτωση, παρά μόνον αν παραβιαστεί ένας νόμος της Φύσης (π.χ στη ραψ. Α στιχ. 235-245 όπου ο Αχιλλέας ορκίζεται ότι θα ξαναπολεμήσει μόνο αν το ξύλινο σκήπτρο του βγάλει φύλλα και κλαδιά, κάτι που είναι αδύνατο με τους νόμους της φύσης).

2. Αναδρομική αφήγηση. Είναι η αφήγηση που περιλαμβάνει γεγονότα προγενέστερα από το σημείο της ιστορίας στο οποίο βρίσκεται ο αφηγητής (π.χ το παράδειγμα του Νέστορα για την Κενταυρομαχία στη ραψ. Α στιχ. 260-275 και η υπενθύμιση του Ήφαιστου για το τι έπαθε από το Δία παλιά στη ραψ. Α στιχ. 585-595).

3. Αναχρονισμός. Είναι η τοποθέτηση στη μακρινή εποχή της υπόθεσης του έπους συνηθειών και καταστάσεων της εποχής του ποιητή (π.χ στη ραψ. Α στιχ. 53 η καύση των νεκρών γινόταν την εποχή του Ομήρου και όχι την εποχή του Τρωικού πολέμου).

4. Ανθρωπομορφισμός. Ονομάζεται η απόδοση στους θεούς ανθρώπινων γνωρισμάτων στη μορφή, στη συμπεριφορά και στον τρόπο ζωής τους (π.χ στη ραψ. Α στιχ. 494-612 με τη φιλονικία Ήρας και Δία και το συμπόσιο των θεών).

5. «Από μηχανής θεός». Είναι ο θεός που παρουσιαζόταν με ειδικό μηχάνημα στο αρχαίο θέατρο και με την παρέμβασή του έδινε λύση στο δράμα. Βέβαια το αρχαίο θέατρο είναι μεταγενέστερο του έπους και ο φιλολογικός όρος χρησιμοποιείται στο έπος μεταφορικά, δηλώνοντας την επέμβαση ενός θεού, ο οποίος εμφανίζεται σε μια κρίσιμη στιγμή, για να βγάλει τους ανθρώπους από κάποιο αδιέξοδο ή να υπηρετήσει τον ποιητή στην πλοκή του έργου του. Με αυτήν την τεχνική το έπος αποκτά δραματικότητα και γίνεται πιο ενδιαφέρον (π.χ η θεϊκή επέμβαση της θεάς Αθηνάς στη ραψ. Α στιχ. 189-215).

6. Αποστροφή. Ονομάζεται το ρητορικό σχήμα κατά το οποίο ο ομιλητής διακόπτει τη ροή του λόγου του και στρέφεται για λίγο σε κάποιον ή σε κάποιους, παρόντες ή απόντες, χρησιμοποιώντας το δεύτερο αντί για το τρίτο πρόσωπο (π.χ στη ραψ. Π απόστροφή υπάρχει στους στίχους 693, 707, 744, 754, 787, 812, 843).

7. Αποτυχημένη απόπειρα. Είναι η τεχνική κατά την οποία ο ποιητής παρουσιάζει έναν ήρωα να κάνει τρία κατορθώματα στη σειρά, ενώ στο τέταρτο να τον σταματάει ένας θεός (π.χ στη ραψ. Π στιχ. 684-867 όταν ο Πάτροκλος κάνει τρεις επιθέσεις ενάντια στους Τρώες σκοτώνοντας κάθε φορά από εννέα αντιπάλους, όμως στην τέταρτη επίθεση παρεμβαίνει ο Απόλλωνας και του αφαιρεί τα όπλα καθιστώντας τον εύκολη λεία για τους εχθρούς του).

8. Αριστεία. Ονομάζεται η ξεχωριστή αντρεία που επιδεικνύει ένας πολεμιστής στη διάρκεια της μάχης. Ο ποιητής δίνει θριαμβική διάσταση στα κατορθώματα του ήρωα, καθώς πρόθεσή του είναι να δημιουργήσει στους ακροατές του θαυμασμό για τον ήρωα και να προβάλει την πολεμική αρετή ως αξία της εποχής (π.χ η αριστεία του Διομήδη στη Ραψ. Ε στιχ. 274-430).

9. Άστοχα ερωτήματα. Ονομάζονται τα ερωτήματα που δε «στοχεύουν» στην ανεύρεση της αλήθειας μέσω μιας καταφατικής ή αρνητικής απάντησης, αλλά απορρίπτονται ένα ένα, για να διατυπωθεί στο τέλος έντονα η αλήθεια (π.χ τα άστοχα ερωτήματα στη ραψ. Ζ στιχ. 377-380, ενώ στη Ζ στιχ. 383-385 απορρίπτονται τα άστοχα ερωτήματα και φανερώνεται η αλήθεια στους στιχ. 386-387).

10. Άτη - ύβρη - νέμεση – τίση. Άτη είναι η τύφλωση του νου του ανθρώπου. Αυτή οδηγεί στην ύβρη, δηλαδή στην αλαζονική και ασεβή συμπεριφορά του ανθρώπου απέναντι στους θεούς, στο ξεπέρασμα του ανθρώπινου μέτρου, που οδηγεί στην ανυπακοή προς τις εντολές των θεών. Η ύβρη φέρνει τη νέμεση, δηλαδή την οργή του θεού. Τέλος, τίση είναι η εκδίκηση του θείου με τη συμφορά που στέλνει στον άνθρωπο ως τιμωρία για την υβριστική συμπεριφορά του (π.χ η ύβρη του Έκτορα προς τον νεκρό Πάτροκλο - ραψ. Π στιχ. 818-867- και η τιμωρία του με το θάνατό του από τον Αχιλλέα – ραψ. Χ στιχ. 337-394).

11. Αυτοδικία. Ονομάζεται η αυθαίρετη τιμωρία του δράστη από τον παθόντα, και σ' αυτήν δεν ήταν αντίθετοι ούτε οι θεοί (π.χ ο Χρύσης ζητά από τον Απόλλωνα την τιμωρία του Αγαμέμνονα για την προσβλητική συμπεριφορά απέναντί του, ραψ. Α στχ.38-53, ενώ ο φόνος του Πάτροκλου από τον Έκτορα ωθεί τον Αχιλλέα να πάρει εκδίκηση, ραψ.Χ στιχ. 331-336).

12. Διάλογος: Χρησιμοποιείται από τον ποιητή για: α) να δώσει ζωντάνια στις σκηνές, β) να αποκαλύψει πιο καθαρά τις προθέσεις, τις σκέψεις και το χαρακτήρα των προσώπων και γ) να προκαλέσει την περιέργεια και το ενδιαφέρον των ακροατών.

13. Εικόνες. Πρόκειται για σύντομες ή λεπτομερείς περιγραφές και μπορεί να είναι α) οπτικές (π,χ η περιγραφή του τραύματος του Πάνδαρου στη ραψ. Ε στιχ. 290-293), β) ακουστικές (π.χ ο κρότος της πανοπλίας του ίδιου κατά την πτώση του στη ραψ. Ε στιχ. 294-295), γ) κινητικές (π.χ όταν οι Αχιλλέας τραβάει τη λόγχη από το νεκρό σώμα του Έκτορα στη ραψ. Χ στιχ. 367) και δ) οσφρητικές (π.χ στη ραψ. Ω στιχ. 587 όπου οι δούλες πλένουν και αρωματίζουν το πτώμα του Έκτορα).

14. Επική ειρωνεία. Είναι η τεχνική που παρουσιάζει κάποιον ήρωα να αγνοεί την αλήθεια, την οποία όμως γνωρίζουν άλλα πρόσωπα του έργου και κυρίως οι αναγνώστες (π.χ στη ραψ. Γ στιχ. 243-244 η Ελένη αγνοεί ότι τα αδέρφια της έχουν πεθάνει, κάτι που οι αναγνώστες το γνωρίζουν ή στη ραψ. Ζ στιχ. 376-380 όπου ο Έκτορας δεν γνωρίζει ότι η γυναίκα του βρίσκεται στα τείχη, κάτι που επίσης οι αναγνώστες το γνωρίζουν).

15. Ενανθρώπιση–επιφάνεια. Ενανθρώπιση ονομάζουμε την εμφάνιση των θεών στους ανθρώπους όχι με την κανονική θεϊκή μορφή τους αλλά με τη μορφή ανθρώπου και χωρίς να γίνεται αντιληπτή η θεϊκή ιδιότητά τους (π.χ στη ραψ. Γ στιχ. 121-140 όπου η θεά Ίρις παίρνει τη μορφή της θνητής Λαοδίκης, για να ειδοποιήσει την Ελένη ότι ο Πάρης και ο Μενέλαος θα μονομαχήσουν). Όταν όμως κατά την εμφάνιση των θεών αποκαλύπτεται η θεϊκή ιδιότητά τους, τότε κάνουμε λόγο για επιφάνεια των θεών ( π.χ η επιφάνεια της Αθηνάς στον Αχιλλέα στο Α στιχ. 189-215).

16. Επιβράδυνση. Ονομάζεται η καθυστέρηση της εξέλιξης της υπόθεσης με την παρεμβολή συνήθως μιας άλλης μικρής διήγησης (ή δευτερευόντων στοιχείων ή παρεκβάσεων), η οποία επιτείνει την αγωνία των ακροατών και εξυπηρετεί την οικονομία του έργου (π.χ στη ραψ. Α επιβράδυνση αποτελούν οι στίχ. 365-393, επειδή ο Αχιλλέας εξιστορεί στη Θέτιδα όλα όσα έχουν προηγηθεί, γεγονότα τα όποια οι αναγνώστες τα διάβασαν στη ραψ. Α, καθώς και στη ραψ. Ω οι στιχ.591-621 με την εκτενή αναφορά στο μύθο της Νιόβης).

17. Θαυμαστό – υπερφυσικό. Είναι το γεγονός που δε συμφωνεί με τους νόμους της φύσης ή της λογικής και επομένως μας προξενεί το θαυμασμό, αφού δεν μπορούμε να το εξηγήσουμε. Συνήθως αποδίδεται σε θεϊκή παρέμβαση (π.χ στη ραψ. Τ στιχ. 139, όπου εμφανίζεται ή Θέτιδα να στάζει στα ρουθούνια του νεκρού Πάτροκλου νέκταρ και αμβροσία για να μη σαπίσει το πτώμα του).

18. Ικεσία. Είναι η θερμή παράκληση, συνήθως για παροχή προστασίας ή βοήθειας. Η συνηθισμένη στάση ικεσίας ήταν να σκύψει ο ικέτης και με το ένα χέρι να αγγίξει τα γόνατα, ενώ με το άλλο το πιγούνι του ανθρώπου τον οποίο ικέτευε. Ακόμα, συνόδευε τις παρακλήσεις του με ευχές προς το σωτήρα του (π.χ η ικεσία του Χρύση στη ραψ. Α, η ικεσία του Άδραστου στη ραψωδία Ζ, η ικεσία του Πρίαμου στη ραψωδία Ω κ.α).

19. Το σχήμα του «κύκλου». Είναι η τεχνική κατά την οποία ο ποιητής τοποθετεί το όνομα ενός ήρωα στον πρώτο και στον τελευταίο στίχο μιας σκηνής, ώστε να υπογραμμίσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο του σ’ αυτήν (π.χ στο προοίμιο όπου επαναλαμβάνεται το όνομα του Αχιλλέα και στη ραψ. Ζ όπου η σκηνή του αποχωρισμού αρχίζει και τελειώνει με τη δακρυσμένη Ανδρομάχη).

20. Νόμος των τριών. Είναι η τεχνική κατά την οποία ο ποιητής αναφέρεται σε τρία στοιχεία και αφήνει για το τέλος το πιο σημαντικό. (π.χ στο Α στιχ. 51-53 όπου ο θεός τοξεύει πρώτα τα μουλάρια, μετά τα σκυλιά και τελευταία τους ανθρώπους).

21. Πλατιά ή εκτενής παρομοίωση. Είναι πολύστιχη παρομοίωση, που παρεμβάλλεται συχνά μέσα στην κύρια διήγηση ως ξεχωριστή εικόνα. Συνήθως παρομοιάζονται ενέργειες του ανθρώπου με φαινόμενα και στοιχεία της φύσης. Η πλατιά παρομοίωση αποτελείται από: α) το αναφορικό μέρος (την εικόνα) που εισάγεται με λέξεις όπως: σαν, όπως, πώς, καθώς κ.α (π.χ ραψ. Ι στιχ. 323-324) β) το δεικτικό μέρος (την αφήγηση) που εισάγεται με λέξεις όπως: έτσι, παρόμοια κ.α (π.χ ραψ. Ι στιχ. 325-327) γ) την ομοιότητα ανάμεσα στην εικόνα και στην αφήγηση (π.χ η όμοια φροντίδα του πουλιού και του Αχιλλέα).

22. Προοικονομία. Είναι η φροντίδα του ποιητή να προετοιμάζει από πριν όσα θα ακολουθήσουν και η εκ των προτέρων νύξη του για γεγονότα ή καταστάσεις που με την κανονική σειρά τους θα γίνουν αργότερα (π.χ στη ραψ. Ε στιχ. 405-409 η Διώνη υπενθυμίζει ότι όποιος τα βάζει με τους θεούς πεθαίνει και έτσι προοικονομείται ο θάνατος του Διομήδη, ο οποίος τραυμάτισε τη θεά Αφροδίτη).

23. Τειχοσκοπία. Ονομάζεται η παρακολούθηση από κάποιον που βρίσκεται ψηλά στα τείχη των γεγονότων που συμβαίνουν έξω από αυτά, στο πεδίο της μάχης (τεῖχος + σκοπῶ = παρατηρώ). Πρόκειται για επινόηση του ποιητή με την οποία καταφέρνει να δώσει πληροφορίες που είναι αναγκαίες για την πλοκή του έργου (π.χ τειχοσκοπία έχουμε στη ραψ. Γ στιχ. 141 κ.κ και στη ραψ. Χ στιχ. 25 κ.κ)

24. Τυπικές σκηνές. Είναι σκηνές που επαναλαμβάνονται στερεότυπα, όπως η ανατολή ή η δύση του ήλιου, μια θυσία, μια προσευχή, ένα γεύμα ή δείπνο, ο διάλογος ανάμεσα στους δύο μονομάχους πριν από τη σύγκρουση, ο αγώνας με τα όπλα κατά τη μονομαχία, οι θρήνοι-μοιρολόγια κ.ά. Το καθένα από αυτά τα θέματα έχει μία συγκεκριμένη δομή-μορφή και δίνεται με ένα σύνολο από στερεότυπους στίχους, οι οποίοι επαναλαμβάνονται αυτούσιοι ή με διαφοροποιήσεις (π.χ τα μοιρολόγια της Ανδρομάχης, της Εκάβης και της Ελένης στη ραψ. Ω και οι μονομαχίες Μενέλαου-Πάρη στη ραψωδία Γ, Αίαντα -Έκτορα στη ραψωδία Η, Γλαύκου-Διομήδη στη ραψωδία Ζ και Αχιλλέα -Έκτορα στη ραψωδία Χ).

25. Τυπικοί αριθμοί. Πρόκειται κυρίως για τον αριθμό τρία και τα πολλαπλάσιά του, τα οποία βρίσκουμε και στα δημοτικά μας τραγούδια (π.χ στη ραψ. Π στιχ 684-867 ο Πάτροκλος με τρεις επιθέσεις σκοτώνει 27 αντιπάλους, εννέα σε κάθε επίθεση, ενώ τρεις είναι οι δράστες που θα τον τραυματίσουν και τελικά θα τον σκοτώσουν και στη ραψ. Ω στο μύθο της Νιόβης αναφέρεται ότι τα 12 παιδιά της, έξι αγόρια και έξι κορίτσια, έμειναν άταφα εννέα μέρες ενώ ο Έκτορας δώδεκα μέρες).

26. Τυπικά επίθετα. Είναι σταθερά επίθετα που χρησιμοποιούνται συχνά από τον Όμηρο, χωρίς να προσθέτουν στο ουσιαστικό τίποτε εξαιρετικό παρά μια γνωστή ιδιότητα. (π.χ ο Αχιλλέας συχνά συνοδεύεται από τα επίθετα φτερόποδος και ισόθεος, ο Αγαμέμνονας από το επίθετο μέγας, η Ήρα από το επίθετο λευκοχέρα κλπ.)

27. Τυπικοί στίχοι. Ονομάζονται οι στίχοι που χρησιμοποιούνται συχνά, αυτούσιοι ή ελαφρά αλλαγμένοι, κυρίως όταν παρουσιάζονται διάλογοι. Σκοπός αυτών των στίχων είναι να διευκολύνουν τους αοιδούς στην απομνημόνευση του έργου τους (π.χ στη ραψ. Α ο στίχος 59-ο γοργοπόδης Αχιλλεύς σηκώθη και τους είπε- ο στίχος 85-και ο γοργοπόδης προς αυτόν Πηλείδης αποκρίθηκαι ο στίχος 131-και προς αυτόν απάντησεν ο μέγας Αγαμέμνων).

28. Υστεροφημία. Ονομάζουμε τη φήμη που συνοδεύει το όνομα κάποιου ανθρώπου και μετά το θάνατό του. Αυτή η μεταθανάτια φήμη στην ομηρική εποχή θεωρείται σπουδαίο ιδανικό και οι άνθρωποι αγωνίζονται να την κατακτήσουν με πράξεις ηρωικές (π.χ στη ραψ. Ζ στιχ. 441-465 όπου ο Έκτορας λέει στη γυναίκα του ότι είναι καθήκον του να διαφυλάξει την πατρική δόξα και να την κληροδοτήσει στους γιους του και ότι είναι προτιμότερο να πεθάνει ηρωικά παρά να ταπεινωθεί μπροστά στο λαό του).

29. Χαρακτήρας -Ήθος. Για την παρουσίαση των χαρακτήρων των ηρώων ο ποιητής χρησιμοποιεί δύο τρόπους: α) Τη μέθοδο της άμεσης έκθεσης. Με αυτή ο ίδιος ο ποιητής περιγράφει με κατάλληλα επίθετα τους χαρακτήρες των ηρώων (στατική παρουσίαση) και έτσι, περιορίζεται η δυνατότητα του αναγνώστη να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα για το χαρακτήρα των προσώπων. β) Τη δραματική μέθοδος. Με αυτήν ο ποιητής παρουσιάζει τους χαρακτήρες των προσώπων μέσα από τη συμπεριφορά τους, δηλαδή μέσα από όσα κάνουν και από όσα λένε τα ίδια τα πρόσωπα (δυναμική παρουσίαση). Με αυτή τη μέθοδο ο αναγνώστης καλείται να σχηματίσει τη δική του γνώμη για το χαρακτήρα των προσώπων.