Πλάτωνος Πρωταγόρας - Ανάλυση Ενοτήτων

ΕΝΟΤΗΤΑ 1η (318E-320C) Μπορεί η αρετή να γίνει αντικείμενο διδασκαλίας; 

«Το μάθημα [το οποίο διδάσκω] είναι η εὐβουλία, η σωστή σκέψη και λήψη αποφάσεων τόσο για τα θέματα που αφορούν τα οἰκεῖα, την ιδιωτική ζωή, πώς δηλαδή να διευθετεί κανείς με τον καλύτερο τρόπο τα ζητήματα του οἴκου του, όσο και για τα θέματα που αφορούν την πόλη, ώστε να είναι κανείς όσο γίνεται πιο ικανός να πράξει και να μιλήσει για τα πολιτικά θέματα».

«Άραγε», είπα εγώ [δηλ. ο Σωκράτης, που αφηγείται τη συζήτησή του με τον Πρωταγόρα σε τρίτο φίλο του], «παρακολουθώ σωστά τα λεγόμενά σου; Γιατί απ' ό,τι καταλαβαίνω, μιλάς για την πολιτική τέχνη και εννοείς πως αναλαμβάνεις να κάνεις τους άνδρες αγαθούς πολίτες».

«Αυτό ακριβώς, Σωκράτη», είπε, «είναι το μάθημα που ισχυρίζομαι πως διδάσκω».

«Μάλιστα, ωραία τέχνη κατέχεις λοιπόν, αν βέβαια την κατέχεις πραγματικά», είπα εγώ. «Εγώ πάντως, θα σου πω αυτό που σκέφτομαι. Γιατί εγώ δεν θεωρούσα, Πρωταγόρα, πως αυτό είναι κάτι που διδάσκεται. Αφού όμως το λες εσύ, εγώ δεν μπορώ να το αμφισβητήσω. Αλλά το σωστό εκ μέρους μου είναι να πω για ποιο λόγο νομίζω πως δεν πρόκειται για κάτι που διδάσκεται και γιατί δεν μπορούν οι άνθρωποι να το μεταδώσουν σε άλλους ανθρώπους. Εγώ λοιπόν θεωρώ, όπως και οι άλλοι Έλληνες, πως οι Αθηναίοι είναι σοφοί. Και βλέπω ότι, όποτε συγκεντρωνόμαστε στην εκκλησία του δήμου, όταν η πόλη πρόκειται να εκτελέσει κάποιο έργο οικοδομικό, καλούμε τους οικοδόμους ως συμβούλους στην οικοδομία, κι όταν πάλι πρόκειται για ναυπηγικό έργο, καλούμε τους ναυπηγούς, και με τον ίδιο τρόπο πράττουμε όταν πρόκειται για όλα τα αντίστοιχα έργα, για όσα δηλαδή θεωρείται πως είναι διδακτά και μπορεί κάποιος να τα μάθει με κατάλληλα μαθήματα. Εάν επιχειρήσει δε κάποιος άλλος να δώσει τη συμβουλή του στον δήμο, κάποιος που οι άνθρωποι δεν τον θεωρούν τεχνίτη σχετικό, η συνέλευση δεν τον αποδέχεται, ακόμα κι αν είναι και ωραίος και πλούσιος και από μεγάλη οικογένεια. Αντίθετα, τον κοροϊδεύουν και του φωνάζουν, μέχρι αυτός που τόλμησε να μιλήσει να φύγει μόνος του τρομοκρατημένος ή μέχρι να τον σύρουν οι τοξότες και να τον βγάλουν σηκωτό, με διαταγή των πρυτάνεων. Για τα θέματα λοιπόν που θεωρούν [οι Αθηναίοι] ότι εξαρτώνται από κάποια συγκεκριμένη τεχνογνωσία, έτσι ενεργούν. Όταν όμως πρέπει να αποφασιστεί κάποιο ζήτημα που αφορά τη διοίκηση της πόλεως, σηκώνεται και δίνει τις συμβουλές του γι' αυτό εξίσου και ο οικοδόμος, και ο σιδεράς, και ο έμπορος ή ο ναυτικός, και ο πλούσιος, και ο φτωχός, και αυτός που είναι από μεγάλο γένος, και αυτός που δεν είναι από κάποια γενιά σπουδαία. Και κανένας δεν τους ψέγει γι' αυτό, όπως τους προηγούμενους: γιατί εσύ, χωρίς να έχεις διδαχτεί από πουθενά αυτό το πράγμα και χωρίς να έχεις δάσκαλο σ' αυτό το θέμα, θέλεις τώρα να δώσεις και συμβουλές. Άρα, είναι προφανές πως δεν θεωρούν ότι το πράγμα αυτό είναι κάτι που διδάσκεται.

Αυτή τη στάση φυσικά δεν την έχει μόνο η συνέλευση της πόλης μας, αλλά και στο ιδιωτικό επίπεδο [βλέπουμε ότι] οι πιο σοφοί και οι άριστοι των πολιτών μας δεν μπορούν να μεταβιβάσουν αυτή την αρετή που έχουν οι ίδιοι σε άλλους. Ο Περικλής, ας πούμε, ο πατέρας των νεαρών από 'δω, τους μόρφωσε καλά στα θέματα που εξαρτώνται από τους δασκάλους. Αλλά στα θέματα στα οποία ο ίδιος είναι σοφός, ούτε αυτός τους εκπαιδεύει ούτε σε άλλους έδωσε τους γιους του να τους εκπαιδεύσουν. Κι αυτοί, τριγυρίζουν και βόσκουν, σαν ζώα λυμένα, όπου τύχει να συναντήσουν από μόνοι τους την αρετή. Κι αν θέλεις, δες και τον Κλεινία, τον μικρό αδελφό του Αλκιβιάδη από 'δω. Αυτόν τον είχε στην κηδεμονία του ο Περικλής και, φοβούμενος μήπως τον χαλάσει ο Αλκιβιάδης, τον πήρε από αυτόν και ανέθεσε στον Αρίφρονα να τον μορφώσει. Και πριν κλείσουν έξι μήνες, ο Αρίφρονας του τον έδωσε πίσω, μη ξέροντας τι να κάνει μαζί του. Και άλλους πάμπολλους έχω να σου απαριθμήσω, οι οποίοι, ενώ ήταν οι ίδιοι αγαθοί, δεν μπόρεσαν ποτέ τους να βελτιώσουν κανέναν ούτε από τους συγγενείς τους ούτε από τους ξένους. Εγώ λοιπόν, Πρωταγόρα, έχοντας υπόψη μου αυτά τα γεγονότα, δεν θεωρώ πως η αρετή είναι διδακτή. Επειδή όμως σε ακούω να το υποστηρίζεις εσύ, κάμπτομαι και πιστεύω πως κάτι θα εννοείς, αφού θεωρώ πως έχεις μεγάλη πείρα σε πολλά ζητήματα, και πολλά έχεις μάθει και πολλά επίσης έχεις ανακαλύψει μόνος σου. Αν λοιπόν μπορείς να μας αναλύσεις με τρόπο εναργέστερο γιατί η αρετή είναι διδακτή, μη μας αρνηθείς και κάνε το».

«Όχι, Σωκράτη», είπε, «δεν θα σας αρνηθώ. Αλλά, τι προτιμάς από τα δύο; Να σας το αναλύσω με έναν μύθο, όπως κάνουν οι γεροντότεροι στους νέους, ή να αναπτύξω το ζήτημα σε μια διάλεξη;»

Πολλοί από αυτούς που κάθονταν κοντά είπαν αμέσως να αναπτύξει το θέμα με όποιον από τους δύο τρόπους θέλει.

«Εγώ νομίζω», είπε εκείνος, «πως είναι πιο χαριτωμένο να σας πω έναν μύθο».

Σχόλια

Θέμα: ο καθορισμός του θέματος της συζήτησης Πρωταγόρα – Σωκράτη, αν η αρετή είναι διδακτή, και η πρώτη τεκμηρίωση της άποψης του Σωκράτη.

Δομή : 1. Το αντικείμενο διδασκαλίας του Πρωταγόρα, 2. Η αντίθεση του Σωκράτη ως προς το διδακτό της αρετής:  Α. η άποψη του αθηναϊκού λαού για το μη διδακτό της αρετής   Β. η αδυναμία των μεγάλων ανδρών να διδάξουν την αρετή στα παιδιά τους   Γ. προκαθορισμός του τρόπου απάντησης του Πρωταγόρα (με το μύθο του Προμηθέα).

-Εδώ διατυπώνεται η σημαντικότερη προγραμματική δήλωση πού θα περιμέναμε να ακουστεί από το στόμα του Πρωταγόρα. Και είναι αληθινά περιεκτική. Ο παιδευτικός του στόχος, το τελικό αντικείμενο όλης της διδακτικής του δραστηριότητας είναι ή « εὐβουλία περί τῶν οίκείων και περί τῶν τῆς πόλεως» . Είναι πράγματι πολύ μεγάλη τέχνη κι αξίζει να μοχθήσει κανείς για να την αποχτήσει: «το να είναι σωστός στις αποφάσεις του σε θέματα ιδιωτικού του συμφέροντος και σε θέματα δημόσιου συμφέροντος του κράτους του». Ή λέξη « εὐβουλία » ήταν πολύ του συρμού εκείνα τα χρόνια. Ήταν οξύ το πρόβλημα ικανών ανθρώπων για τη λήψη σωστών αποφάσεων σε θέματα της πολιτείας — αυτοί δεν μπορεί να μην ήταν ικανοί για τη λήψη επίσης των σωστών αποφάσεων στα ιδιωτικά τους θέματα! Σ' αυτό το αξίωμα του κοινού ανταποκρίνεται θαυμάσια η επαγγελία του Πρωταγόρα. 

Το αντικείμενο της διδασκαλίας του Πρωταγόρα: Ήδη ο Σωκράτης έχει ρωτήσει τον Πρωταγόρα ποιο όφελος θα έχει ο Ιπποκράτης , αν γίνει μαθητής του, και ο Πρωταγόρας έχει απαντήσει ότι κάθε μέρα θα φεύγει στο σπίτι του καλύτερος. Ο Σωκράτης ζήτησε διευκρινίσεις : σε ποιον τομέα θα γίνεται καλύτερος ο μαθητής ; 

Και ο Πρωταγόρας απαντάει τώρα χωρίς πλατειασμούς και με σαφήνεια , σε σχέση με τις προηγούμενες απαντήσεις του : To αντικείμενο της διδασκαλίας του είναι  η ευβουλία ( η σωστή κρίση και λήψη αποφάσεων ) Α) στην ιδιωτική ζωή ( ο μαθητής θα γίνεται καλύτερος στη διακυβέρνηση των υποθέσεων του σπιτιού του )  και Β) στο δημόσιο βίο ( ο μαθητής θα γίνεται ικανότερος στο να ενεργεί και να μιλάει πάνω στα πολιτικά θέματα )  Στόχος, λοιπόν, της αγωγής την οποία παρέχει ο Πρωταγόρας στους νέους είναι να γίνουν αυτοί πολίτες που θα δρουν με επιτυχία τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο βίο τους , ρυθμίζοντας με τον καλύτερο τρόπο τις υποθέσεις του σπιτιού και της πόλης τους. 

-οικεία [πράγματα]: Οίκος στην αρχαία Ελλάδα δεν σήμαινε μόνον σπίτι, όπως σήμερα, ούτε δήλωνε μόνον την οικογένεια (δηλαδή το σύνολο των μελών μιας ομάδας ανθρώπων που συνδέονται με συγγενικούς δεσμούς). Ο οίκος, όπως λέει χαρακτηριστικά ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά του, ήταν η μικρότερη μονάδα, το μικρότερο συστατικό στοιχείο της κοινωνίας• φυσικά, ειδικά στις αρχαϊκές κοινωνίες, ο οίκος ήταν συνδεδεμένος και με την κατοχή γης (αυτό δεν ίσχυε πια αναγκαστικά σε κοινωνίες όπως η Αθήνα του 5ου αιώνα, με ανεπτυγμένη εμπορική και βιοτεχνική οικονομία). Το χαρακτηριστικό του οίκου πάντως, στο ιδεολογικό επίπεδο, ήταν ότι είχε μια συνέχεια μέσα στο χρόνο, είχε παρελθόν (τους προγόνους) και μέλλον (τους απογόνους). Γι’ αυτό και ήταν υποχρέωση κάθε ενήλικου άνδρα να σεβαστεί το παρελθόν του οίκου του και να εξασφαλίσει τη συνέχεια του στο μέλλον. Άρα, η κοινωνική στάση και το ήθος κάθε άνδρα είχε συνέπειες όχι μόνο ατομικές, αλλά και ως προς τη συντήρηση και διατήρηση του κύρους του οίκου του. Τα οικεία είναι, επομένως, όλες οι υποθέσεις που σχετίζονταν με την οικονομική και κοινωνική ευμάρεια ενός οίκου και αποτελούσαν ένα από τα σημαντικότερα καθήκοντα του ενήλικου άνδρα. 

-άνδρες: Ο λόγος για τον οποίο αναφέρεται αποκλειστικά και μόνον σε άνδρες όσον αφορά την πολιτική αρετή είναι, φυσικά, διότι στην αρχαία Ελλάδα μόνον οι άνδρες είχαν πολιτικά δικαιώματα. Ο ενήλικος ελεύθερος άνδρας είναι ο κύριος του οίκου, δηλαδή είναι αυτός που έχει δικαιώματα ιδιοκτησίας πάνω στην περιουσία και δικαιώματα διάθεσης και διοίκησης πάνω στα μέλη της οικογένειας• και οι γυναίκες και τα παιδιά και οι δούλοι της οικογένειας κηδεμονεύονται από τον κύριο του οίκου. Στο δημόσιο επίπεδο, οι ενήλικοι ελεύθεροι Αθηναίοι άνδρες είναι οι μόνοι που έχουν δικαιώματα πολίτη, οι μόνοι δηλαδή που έχουν δικαίωμα να συμμετέχουν στις συνελεύσεις του δήμου, να εκλέγονται στα διάφορα αξιώματα της πόλεως, να στρατεύονται (πλην ορισμένων εξαιρέσεων), να γίνονται μέλη των δικαστηρίων και να μηνύουν στα δικαστήρια ή να παρουσιάζονται ως μάρτυρες σε αυτά. 

- αγαθούς: Ο όρος αγαθός παραπέμπει φυσικά στο ιδανικό της καλοκαγαθίας που διείπε την αρχαία ελληνική κοινωνία. Ο Έλληνας άνδρας έπρεπε να είναι καλός κάγαθός, δηλαδή αφενός ωραίος, γυμνασμένος, ικανός να εκπληρώσει τα καθήκοντα του ως οπλίτης και αφετέρου σώφρων, συνετός και μετρημένος, με απόλυτη αυτοσυ- γκράτηση απέναντι στα πάθη, με ικανότητα να κρίνει και να δρα λελογισμένα. Εδώ ο Πρωταγόρας αναφέρεται μόνο στο δεύτερο συστατικό αυτού του ιδανικού, την αγαθότητα, γιατί προφανώς μόνον αυτή ενδιαφέρει τη συζήτηση που διεξάγεται. 

-Ως προς τον τρόπο της έκφρασης του Σωκράτη , παρατηρούμε ότι την άποψη του δεν τη διατυπώνει δογματικά , αλλά της δίνει με πολλή ευγένεια και μετριοφροσύνη υποκειμενική χροιά ( δε θεωρούσα … , νομίζω  ω ς … ) ενώ παράλληλα δείχνει να σέβεται την άποψη του Πρωταγόρα ( δεν μπορώ να το αμφισβητήσω ). Ωστόσο , από τα πρώτα κιόλας λόγια του διακρίνουμε κάποιον ειρωνικό τόνο και η ειρωνεία του καλύπτεται με φαινομενικές φιλοφρονήσεις ( ωραία τέχνη κατέχεις… , αφού το λές εσύ… , έχεις μεγάλη πείρα σε πολλά ζητήματα… ) είτε δίνεται με την αμφισβήτηση του κύρους του Πρωταγόρα ( αν βέβαια την κατέχεις πραγματικά… ) , ενώ προς το τέλος ο Σωκράτης προσποιείται ότι κάμπτεται, όταν ακούει τον Πρωταγόρα να υποστηρίζει ότι η αρετή είναι διδακτή , και πιστεύει ότι ο συνομιλητής του εννοεί κάτι σπουδαίο ( πιστεύω πως κάτι θα εννοείς… ) . 

-πολιτική τέχνη-πολιτική αρετή: Αν και ο Πρωταγόρας απαντώτας στην ερώτηση του Σωκράτη δέχεται τον όρο πολιτική τέχνη για το μάθημα που ισχυρίζεται ότι διδάσκει, εντούτοις ο Σωκράτης στη συνέχεια αναφέρεται στον όρο πολιτική αρετή. Δεν πρόκειται για αυθαίρετη γενίκευση από μέρος του, αλλά στόχος του είναι να οδηγήσει τη συζήτηση στην ερύτερη έννοια του όρου «αρετή». Απασχολούσε ιδιαίτερα τον φιλόσοφο το θέμα της κατάκτησης της αρετής κι, αντίθετα από τους σοφιστές που το ενδιαφέρον τους για το θέμα ήταν καθαρά χρησιμοθηρικό, ο Σωκράτης αναζήτησε ένα σταθερό έδαφος πάνω στο οποίο να καθοριστεί αυστηρά και αμετάκλητα κάθε έννοια καλού, αρετής και σοφίας.  η σημασία της έννοιας «αρετή» εδώ: ο όρος αρετή είναι ταυτόσημος με τον όρο εὐβουλία, πολιτική τέχνη, πολιτική αρετή, ανδρός αρετή. Όλοι οι όροι εναλλάσσονται μέσα στο κείμενο, αφορούν τη δράση του ατόμου-πολίτη και στον ιδιωτικό και στο δημόσιο τομέα. Άλλωστε, ο Αθηναίος πολίτης δε νοείται ως άτομο, αλλά ως μέλος του κοινωνικού συνόλου, γιατί μόνο μέσα στην πόλη μπορεί να δράσει και να καταξιωθεί ευεργετικά για τον εαυτό του και το σύνολο. Και η αγωγή αποβλέπει στη βελτίωση της ανθρώπινης φύσης, ώστε ο πολίτης να δρα με επιτυχία και στους δυο τομείς.

- Τα επιχειρήματα του Σωκράτη: 

1ον: Η πολιτική αρετή είναι κάτι που δε διδάσκεται –  Oι Αθηναίοι στην εκκλησία του δήμου, για θέματα που απαιτούν τεχνογνωσία ζητούν και δέχονται μόνο τη γνώμη των ειδικών («Και βλέπω ότι, όποτε συγκεντρωνόμαστε στην εκκλησία του δήμου, όταν… και μπορεί κάποιος να τα μάθει με κατάλληλα μαθήματα.») ∙ μάλιστα, αν επιχειρήσει κάποιος μη ειδικός να συμβουλεύσει για τέτοιου είδους θέματα, τον χλευάζουν και τον απομακρύνουν από τη συνέλευση (« Εάν επιχειρήσει δε κάποιος άλλος … με διαταγή των πρυτάνεων»). Για θέματα όμως πολιτικά δέχονται τη γνώμη όλων των πολιτών, ανεξαρτήτως επαγγέλματος ,οικονομικής κατάστασης και καταγωγής ( « Όταν όμως πρέπει να αποφασιστεί κάποιο ζήτημα που αφορά τη διοίκηση της πόλεως… και αυτός που δεν είναι από κάποια γενιά σπουδαία»). Άρα λοιπόν, λέει ο Σωκράτης, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή είναι κάτι που δε διδάσκεται, αφού όλοι οι Αθηναίοι πολίτες που συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου και που η γνώμη του καθενός είναι βαρύνουσας σημασίας, δίνουν συμβουλές και εκφράζουν πολιτικές απόψεις και θέσεις, χωρίς να τα έχουν διδαχτεί αυτά από κάπου. 

-Αξιολόγηση επιχειρήματος Σωκράτη: Ο συλλογισμός δεν είναι ιδιαίτερα πειστικός οι Αθηναίοι θεωρούν ότι όλοι πρέπει κατέχουν την πολιτική αρετή, αφού όλοι λειτουργούν και ως πολίτες μέσα στην πόλη-κράτος, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι μπορούμε να δεχτούμε ότι όλοι οι Αθηναίοι είναι σοφοί και οι απόψεις τους για τα πολιτικά είναι όλες ορθές. Ναι μεν η Αθηναϊκή δημοκρατία θεμελίωνε την ισηγορία και την παρρησία, έδινε το δικαίωμα της ελεύθερης συμμετοχής αλλά δεν πρέπει να υπεραπλοποιούμε  το δικαίωμα αυτό: Υπάρχουν πολιτικά ζητήματα ιδιαίτερα εξειδικευμένα που η σωστή επιλογή προϋποθέτει και ιδιαίτερη κατάρτιση. Πολλές φορές οι Αθηναίοι παρασύρθηκαν σε λανθασμένες ενέργειες από ανθρώπους που τους συμβούλεψαν με λανθασμένο τρόπο.

-Ως προς τον ισχυρισμό του Σωκράτη ότι οι Αθηναίοι δεν έχουν διδαχθεί από πουθενά την αρετή : οι Αθηναίοι από τη νεαρή τους ηλικία ζούσαν καθημερινά μέσα στα πολιτικά δρώμενα της άμεσης δημοκρατίας , η συμμετοχή τους στα κοινά δρώμενα ήταν καθημερινό βίωμα , παρακολουθούσαν λόγους , έπαιρναν μέρος σε καθημερινές πολιτικές συζητήσεις στην αγορά , ήταν υποχρεωμένοι να γνωρίζουν τους νόμους , αναλάμβαναν αξιώματα και ευθύνες – όλα αυτά αποτελούσαν δια βίου άτυπης διδασκαλίας της πολιτικής αρετής μέσα στην Αθήνα , στο μεγάλο σχολείο της δημοκρατίας . 

2ον  Δεν μπορούν οι άνθρωποι  να μεταδώσουν την αρετή σε άλλους ανθρώπους- Οι πιο σοφοί και άριστοι των πολιτών δεν μπορούν να μεταβιβάσουν σε άλλους την αρετή που έχουν οι ίδιοι, π.χ. ο Περικλής στους γιους του και στον προστατευόμενό του Κλεινία. Άρα: Πώς είναι δυνατό η αρετή να είναι διδακτή ; Αξιολόγηση επιχειρήματος: Στο δεύτερο επιχείρημα ο Σωκράτης συγχέει την ικανότητα των μεγάλων πολιτικών ηγετών με την πολιτική αρετή: o Περικλής ήταν ένας μεγάλος  πολιτικός άντρας , που είχε και εξαιρετικές ικανότητες και ως πολιτικός ηγέτης και πολιτική αρετή ως πολίτης . Ο Σωκράτης ορθά  ισχυρίζεται ότι ο Περικλής δεν μπόρεσε να κάνει του γιούς του μεγάλους πολιτικούς σαν τον εαυτό του . Αυτό όμως μπορεί να οφείλεται στο ότι ως πατέρας  δεν ενδιαφέρθηκε γι’ αυτό ή σε άλλους λόγους και βέβαια δε σημαίνει ότι οι γιοι του ήταν διεφθαρμένοι και δεν είχαν πολιτική αρετή ως πολίτες . Αλλά και αν δεχτούμε ότι ο Περικλής δεν μπόρεσε να διδάξει στους γιούς του την αρετή του πολίτη , θα έπρεπε να πάρουμε υπόψη και δυο άλλους παράγοντες , τη μεταδοτικότητα του δασκάλου και τη δεκτικότητα του μαθητή . Τα επιχειρήματα του Σωκράτη είναι περιγραφικά και εμπειρικά:  δίνονται με παραδείγματα και όχι με την αλληλουχία διεισδυτικών σκέψεων , κάτι που το περιμένουμε από τον Σωκράτη.

-Αδυναμία των επιχειρημάτων:  Όπως θα φανεί στη συνέχεια του διαλόγου , ο Σωκράτης στην πραγματικότητα πιστεύει ότι η αρετή είναι διδακτή . Όμως, σ΄ αυτό το σημείο του διαλόγου προσποιείται ότι υποστηρίζει την αντίθετη θέση , για να αναγκάσει τον Πρωταγόρα να υποστηρίξει το αντίθετο , αναπτύσσοντας το αντεπιχείρημα του . Και επειδή είναι βέβαιος πως ο σοφιστής θα αποτύχει και θα εκτεθεί , σκοπεύει να το κάνει στη συνέχεια ο ίδιος πειστικά . Τα επιχειρήματα του μεγάλου σοφού έχουν τις παραπάνω ευάλωτες πλευρές μάλλον γι΄ αυτόν το λόγο. 

-Ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι διδάσκει στους μαθητές του την πολιτική αρετή. 

-Ο Σωκράτης ισχυρίζεται και επιχειρηματολογεί υπέρ της  άποψης ότι η πολιτική αρετή δε διδάσκεται.

-Ο Πρωταγόρας θα απαντήσει με έναν μύθο, αυτόν του Προμηθέα. 

-Ειρωνεία: Παραπάνω έχει γίνει λόγος σε πολλά σημεία για ειρωνεία του Σωκράτη προς τον Πρωταγόρα. Στην καθημερινή γλώσσα η ειρωνεία είναι ο υποτιμητικός για το συνομιλητή μας αστεϊσμός , με τον οποίο δημιουργείται ένα κλίμα ανωτερότητας και επιβολής στον « αντίπαλο ». Η ειρωνεία , ως σχήμα λόγου, είναι η προσποιητή χρησιμοποίηση λέξεων ή φράσεων που έχουν νόημα αντίθετο από εκείνο που έχει στο νου του αυτός που μιλάει . Στη μελέτη της αρχαίας τραγωδίας γίνεται λόγος για « τραγική ειρωνεία » : έτσι ονομάζεται η άγνοια από τον ήρωα μιας τραγωδίας της αλήθειας και της τραγικότητας της θέσης του , την οποία όμως γνωρίζουν οι θεατές , που αγωνιούν για την πλάνη του . Ιδιαίτερο νόημα έχει στους πλατωνικούς διαλόγους η σωκρατική ειρωνεία . Έτσι ονομάζεται η προσποιητή άγνοια που χρησιμοποιούσε ο αρχαίος φιλόσοφος Σωκράτης στις συζητήσεις του , με στόχο να αποκαλύψει στη συνέχεια ενός διαλόγου την πλάνη του συνομιλητή του σε ένα θέμα και την πνευματική του κατωτερότητα .

ΕΝΟΤΗΤΑ 2η (320D-321B5) Η αρχή της δημιουργίας του ανθρώπου

Ἦν γάρ ποτε χρόνος ὅτε θεοὶ μὲν ἦσαν, θνητὰ δὲ γένη οὐκ ἦν. Ἐπειδὴ δὲ καὶ τούτοις χρόνος ἦλθεν εἱμαρμένος γενέσεως, τυποῦσιν αὐτὰ θεοὶ γῆς ἔνδον ἐκ γῆς καὶ πυρὸς μείξαντες καὶ τῶν ὅσα πυρὶ καὶ γῇ κεράννυται. Ἐπειδὴ δ' ἄγειν αὐτὰ πρὸς φῶς ἔμελλον, προσέταξαν Προμηθεῖ καὶ Ἐπιμηθεῖ κοσμῆσαί τε καὶ νεῖμαι δυνάμεις ἑκάστοις ὡς πρέπει. Προμηθέα δὲ παραιτεῖται Ἐπιμηθεὺς αὐτὸς νεῖμαι, "Νείμαντος δέ μου," ἔφη, "ἐπίσκεψαι·" καὶ οὕτω πείσας νέμει. Νέμων δὲ τοῖς μὲν ἰσχὺν ἄνευ τάχους προσῆπτεν, τοὺς δ' ἀσθενεστέρους τάχει ἐκόσμει· τοὺς δὲ ὥπλιζε, τοῖς δ' ἄοπλον διδοὺς φύσιν ἄλλην τιν' αὐτοῖς ἐμηχανᾶτο δύναμιν εἰς σωτηρίαν. Ἃ μὲν γὰρ αὐτῶν σμικρότητι ἤμπισχεν, πτηνὸν φυγὴν ἢ κατάγειον οἴκησιν ἔνεμεν· ἃ δὲ ηὖξε μεγέθει, τῷδε αὐτῷ αὐτὰ ἔσῳζεν· καὶ τἆλλα οὕτως ἐπανισῶν ἔνεμεν. Ταῦτα δὲ ἐμηχανᾶτο εὐλάβειαν ἔχων μή τι γένος ἀϊστωθείη· ἐπειδὴ δὲ αὐτοῖς ἀλληλοφθοριῶν διαφυγὰς ἐπήρκεσε, πρὸς τὰς ἐκ Διὸς ὥρας εὐμάρειαν ἐμηχανᾶτο ἀμφιεννὺς αὐτὰ πυκναῖς τε θριξὶν καὶ στερεοῖς δέρμασιν, ἱκανοῖς μὲν ἀμῦναι χειμῶνα, δυνατοῖς δὲ καὶ καύματα, καὶ εἰς εὐνὰς ἰοῦσιν ὅπως ὑπάρχοι τὰ αὐτὰ ταῦτα στρωμνὴ οἰκεία τε καὶ αὐτοφυὴς ἑκάστῳ· καὶ ὑποδῶν τὰ μὲν ὁπλαῖς, τὰ δὲ [θριξὶν καὶ] δέρμασιν στερεοῖς καὶ ἀναίμοις. Τοὐντεῦθεν τροφὰς ἄλλοις ἄλλας ἐξεπόριζεν, τοῖς μὲν ἐκ γῆς βοτάνην, ἄλλοις δὲ δένδρων καρπούς, τοῖς δὲ ῥίζας· ἔστι δ' οἷς ἔδωκεν εἶναι τροφὴν ζῴων ἄλλων βοράν· καὶ τοῖς μὲν ὀλιγογονίαν προσῆψε, τοῖς δ' ἀναλισκομένοις ὑπὸ τούτων πολυγονίαν, σωτηρίαν τῷ γένει πορίζων.

Μετάφραση

Ήταν κάποτε καιρός που θεοί υπήρχαν, θνητά όμως γένη δεν υπήρχαν. Κι όταν ήρθε ο χρόνος ο ορισμένος από τη μοίρα για τη γέννηση κι αυτών, τα πλάθουν οι θεοί στα έγκατα της γης από μίγμα γης και φωτιάς, και από όσα ανακατεύονται με γη και φωτιά. Κι όταν ήρθε η ώρα να τα φέρουν στο φως, διέταξαν οι θεοί τον Προμηθέα και τον Επιμηθέα να εφοδιάσουν και να μοιράσουν στο καθένα τους ταιριαστές ιδιότητες. Ο Επιμηθεύς ζητά τότε από τον Προμηθέα να τον αφήσει να κάνει αυτός τη διανομή. Κι άμα, είπε, εγώ τελειώσω, κάνεις εσύ την επιθεώρησή σου• έτσι τον έπεισε και κάνει τη διανομή. Μοιράζοντας λοιπόν σε άλλα έδινε δύναμη χωρίς ταχύτητα, αλλά τα πιο αδύνατα τα εφοδίαζε με ταχύτητα• σε άλλα έδινε όπλα, και όσων άφηνε άοπλη τη φύση γι' αυτά έβρισκε με το νου του κάποιαν άλλη ικανότητα για τη σωτηρία τους. Όσα, αλήθεια, απ' αυτά έντυνε με μικρό σώμα, σ' αυτά έδινε την ικανότητα να φεύγουν πετώντας ή να κατοικούν μέσα στη γη• κι όσα μεγάλωνε κατά το μέγεθος, μ' αυτό το ίδιο πάλι τα έσωζε• έτσι μοίραζε και τις άλλες ιδιότητες ισορροπώντας τις μ' αυτό τον τρόπο. Όλα αυτά τα σοφιζόταν, επειδή πολύ πρόσεχε μήπως κανένα γένος εξαφανιστεί. Κι αφού τα εφοδίασε αρκετά για να ξεφεύγουν την αλληλοκαταστροφη, σοφιζόταν μέσα προστατευτικά για τις μεταβολές του καιρού που στέλνει ο Ζευς, ντύνοντάς τα με πυκνό τρίχωμα και στερεά δέρματα, ικανά να προφυλάσσουν από το κρύο, κατάλληλα και για τις ζέστες, κι ακόμη, όταν πάνε να κοιμηθούν, τα ίδια αυτά να τους είναι στρωσίδι δικό τους και από φυσικού του στο καθένα, και παπουτσώνοντάς τα άλλα με οπλές, κι άλλα [με τρίχωμα και] με δέρματα στερεά και άναιμα. Ύστερα απ' αυτό τους προμήθευε τροφές σε άλλα άλλες, σε άλλα χορτάρι από τη γη, σε άλλα καρπούς δέντρων, και σε άλλα ρίζες• σε μερικά άφησε τροφή τους να είναι η βορά άλλων ζώων σ' αυτά όμως τα ζώα ταίριασε την ιδιότητα να γεννούν λίγους απογόνους, ενώ σε κείνα που τρώγονταν απ' αυτά, ταίριασε την πολυγονία, βρίσκοντας έτσι σωτηρία για το γένος τους.

Σχόλια

Θέμα : τα μέσα που δόθηκαν στα ζώα, για να προφυλάσσονται αυτά από τους εχθρούς τους και από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες, καθώς και οι τρόποι με τους οποίους θα εξασφάλιζαν την τροφή και τη διαιώνιση του είδους τους.

Δομή : 1. Η δημιουργία των ζώων 2. Η εντολή των θεών στον Προμηθέα και τον Επιμηθέα 3. Η διανομή των εφοδίων στα ζώα από τον Επιμηθέα μόνο (αφού ζήτησε   από τον Προμηθέα να το κάνει μόνος του κι εκείνος να επιβλέψει μετά) : α. για προφύλαξη από τους εχθρούς β. για την προφύλαξη από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες γ. για την εξασφάλιση τροφής δ. για ισορροπία στη φύση

-Ο Πρωταγόρας αρχίζει να αφηγείται το μύθο που προανήγγειλε στο τέλος της προηγούμενης ενότητας. Στόχος του μύθου: να απαντήσει στην πρώτη από τις δυο αντιρρήσεις που πρόβαλε ο Σωκράτης ότι η αρετή είναι κάτι που δε διδάσκεται, αφού βλέπουμε ότι ο Αθηναϊκός λαός που είναι  σοφός δεν θεωρεί ότι υπάρχει κάποιος ειδήμων στα θέματα της αρετής και για το λόγο αυτό επιτρέπει στον κάθε πολίτη να εκφέρει για αυτά γνώμες και να συμβουλεύει. Το περιεχόμενο του πρωταγόρειου μύθου έχει ενδιαφέρον γιατί δείχνει τις κοινωνιολογικές και πολιτειλογικές θεωρήσεις που ανέπτυξε η αρχαία σοφιστική. «Ἦν γάρ ποτε χρόνος…»: Η φράση, τυπική αρχή παραμυθιού, αποτελεί μέρος του σκηνικού. Τα καθαυτό μυθολογικά στοιχεία αποτελούν εξωτερική διακόσμηση που περιβάλλει την εξήγηση του Πρωταγόρα για τη δημιουργία του ζωικού βασιλείου και του ανθρώπου. Στην αρχή της αφήγησης του μύθου ο Πρωταγόρας προσδιορίζει ένα στοιχείο απαραίτητο , το χρόνο , στο πλαίσιο του οποίου θα λάβουν χώρα τα γεγονότα που θα αφηγηθεί , έστω και αν αυτός ο προσδιορισμός είναι αόριστος , καθώς το χρονικό σημείο ανάγεται στα βάθη του χρόνου . Αυτή η αόριστη αναφορά στο χρόνο είναι γνώρισμα της αρχής των μύθων . 

-Η αρχή της δημιουργίας του κόσμου είναι στον Πρωταγόρα ανθρωποκεντρική. Στην ενότητα αυτή βλέπουμε μόνο μια εισαγωγή που αφορά τη δημιουργία των ζώων, για να μεταφέρει στη συνέχεια το ενδιαφέρον του στον άνθρωπο. 

-Η «αντίφαση» του Πρωταγόρα : Η αναφορά του Πρωταγόρα στην ύπαρξη των θεών και στο ότι αυτοί έπλασαν τα έμβια όντα φαίνεται με την πρώτη ματιά ότι έρχεται σε αντίθεση με τον αγνωστικισμό του φιλοσόφου  . Ωστόσο πρέπει να έχουμε υπόψη ότι η παρουσία των θεών έχει αλληγορική σημασία : o Δίας είναι η νομοτέλεια που διέπει τη φύση και οι άλλοι θεοί του μύθου είναι τα όργανα της νομοτέλειας• ακόμη ο Πρωταγόρας αναφέρει τους θεούς πιο πολύ για να εξηγήσει τη δημιουργία του θρησκευτικού συναισθήματος και όχι για να δηλώσει την πίστη του στην ύπαρξή τους . Εξάλλου δεν τους θεωρεί άναρχους ή αιώνιους , όπως θεωρούνται στις θρησκείες ( = ήρθε και για τα ζώα ο χρόνος της δημιουργίας τους , όπως είχε έρθει προηγουμένως και η ώρα για τη γένεση των θεών ). 

-Αντίθετα, στη Θεογονία του Ησίοδου η αναφορά του τελευταίου είναι θεοκεντρική, αφού αμέσως μετά τη γένεση των θεών αναφέρει και την ύπαρξη των ανθρώπων, χωρίς να δίνει λεπτομέρειες για το πώς πλάστηκαν, από ποιον κτλ. Είναι χαρακτηριστικό πως στην αρχαιοελληνική μυθολογική σκέψη υπάρχει μόνο θεογονία κι όχι κοσμογονία, όπως σε άλλες μυθολογίες ή στην εβραιοχριστιανική Γένεση. 

-γῆς ἔνδον: Στις παραδόσεις των Ελλήνων ήταν πλατιά διαδεδομένη η αντίληψη του αυτοχθονισμού, δηλ. η πεποίθηση ότι ορισμένες φυλές ξεφύτρωσαν από τη γη που ύστερα την έκαναν πατρίδα τους. Άλλες μετακινήθηκαν κι έχασαν αυτή την προνομιακή σχέση. Αθηναίοι ρήτορες και συγγραφείς συνδέουν συχνά τις αφηγήσεις τους για την αυτόχθονη γέννησή τους με το αίσθημα της ευγενικής τους καταγωγής. Η αντίληψη αυτή ενισχύει την άποψη του Πρωταγόρα για δημιουργία πλασμάτων κάτω από την επιφάνεια της γης. 

-Ισορροπία στη φύση: για να διατηρηθεί το οικοσύστημα, οι αντίρροπες τάσεις που λειτουργούν, που εκδηλώνονται σε αυτό, πρέπει να εξισοπποπηθούν. Σε αυτό αποσκοπούσε η αντισταθμιστική και σύμμετρη κατανομή των ιδιοτήτων στα διάφορα ζώα, ο βιολογικός εξοπλισμός τους με κατάλληλα και φυσικά εφόδια και η εξασφάλιση πόρων διατροφής για όλα. Συγκεκριμένα ο Επιμηθέας εξόπλισε τα ζώα με όπλα για να προλάβει την αλληλοεξόντωση, με διάφορα μέσα προφύλαξης για τις εποχές του έτους, με ποικιλία διατροφής (άλλα είναι χορτοφάγα κι άλλα σαρκοφάγα), με πολυγονία(τα χορτοφάγα) ή ολιγονία(τα σαρκοφάγα) για να εξασφαλιστεί η διαιώνιση

-Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι ο μύθος εξηγεί τελεολογικά το νόμο της αναπλήρωσης, σύμφωνα με τον οποίο μια αδυναμία αναπληρώνεται από μια ικανότητα. Συγκεκριμένα: η ταχύτητα αντιστάθμιζε την αδυναμία, τα φτερά ή η υπόγεια κατοικία αντιστάθμιζαν τη μικρή σωματική διάπλαση, όσα ζώα είχαν δύναμη δε χρειάζονταν ταχύτητα, όσα είχαν μεγάλο μέγεθος σώζονταν χάρη σε αυτό, τα όπλα αντιστάθμιζαν την έλλειψη δύναμης και ταχύτητας, για την αντιμετώπιση των καιρικών μεταβολών τα ζώα είχαν πυκνό τρίχωμα και γερά δέρματα, με πολυγονία προίκισε αυτά που ήταν βορά των άλλων ζώων, ολιγονία έδωσε στα σαρκοφάγα, σε όσα τρέφονταν με άλλα ζώα, δεν έδωσε σε όλα τα ζώα την ίδια τροφή, για να μην εξαντληθούν συγκεκριμένα είδη διατροφής τους.   

-Ο Δίας ρυθμίζει όλα τα ατμοσφαιρικά και καιρικά φαινόμενα καθώς και την εναλλαγή των εποχών του έτους , που ονομάζονται ώρες ( η λέξη ώρα του κειμένου έχει και άλλες σημασίες ) . Η έννοια της ώρας είναι και θεοποιημένη ( οι τρείς Ώρες , κόρες του Δία και της Θέμιδας , ήταν η Ευνομία , η Δίκη και η Ειρήνη και προστάτευαν τους καρπούς ). 

- Στον μύθο τονίζονται : η αρχή της βιοποικιλότητας ο κόσμος των ζώων που παρουσιάζονται δηλαδή δεν είναι εντελώς μυθικός ή φανταστικός ο αγώνας για επιβίωση των ζώων, όπως δέχεται άλλωστε και η βιολογία σήμερα το φαινόμενο της ισορροπίας ανάμεσα στα είδη των ζώων, το φαινόμενο της διατήρησης των ειδών, το φαινόμενο της σκόπιμης ρύθμισης της ζωής των ζώων, δηλαδή της ύπαρξης κάποιας σκοπιμότητας.

ΕΝΟΤΗΤΑ 3η (321B6-322A) Η κλοπή της φωτιάς

Ἅτε δὴ οὖν οὐ πάνυ τι σοφὸς ὢν ὁ Ἐπιμηθεὺς ἔλαθεν αὑτὸν καταναλώσας τὰς δυνάμεις εἰς τὰ ἄλογα· λοιπὸν δὴ ἀκόσμητον ἔτι αὐτῷ ἦν τὸ ἀνθρώπων γένος, καὶ ἠπόρει ὅτι χρήσαιτο. Ἀποροῦντι δὲ αὐτῷ ἔρχεται Προμηθεὺς ἐπισκεψόμενος τὴν νομήν, καὶ ὁρᾷ τὰ μὲν ἄλλα ζῷα ἐμμελῶς πάντων ἔχοντα, τὸν δὲ ἄνθρωπον γυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶ ἄοπλον· ἤδη δὲ καὶ ἡ εἱμαρμένη ἡμέρα παρῆν, ἐν ᾗ ἔδει καὶ ἄνθρωπον ἐξιέναι ἐκ γῆς εἰς φῶς. Ἀπορίᾳ οὖν σχόμενος ὁ Προμηθεὺς ἥντινα σωτηρίαν τῷ ἀνθρώπῳ εὕροι, κλέπτει Ἡφαίστου καὶ Ἀθηνᾶς τὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρί—ἀμήχανον γὰρ ἦν ἄνευ πυρὸς αὐτὴν κτητήν τῳ ἢ χρησίμην γενέσθαι—καὶ οὕτω δὴ δωρεῖται ἀνθρώπῳ. Τὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίαν ἄνθρωπος ταύτῃ ἔσχεν, τὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχεν· ἦν γὰρ παρὰ τῷ Διί. Τῷ δὲ Προμηθεῖ εἰς μὲν τὴν ἀκρόπολιν τὴν τοῦ Διὸς οἴκησιν οὐκέτι ἐνεχώρει εἰσελθεῖν—πρὸς δὲ καὶ αἱ Διὸς φυλακαὶ φοβεραὶ ἦσαν—εἰς δὲ τὸ τῆς Ἀθηνᾶς καὶ Ἡφαίστου οἴκημα τὸ κοινόν, ἐν ᾧ ἐφιλοτεχνείτην, λαθὼν εἰσέρχεται, καὶ κλέψας τήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ Ἡφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Ἀθηνᾶς δίδωσιν ἀνθρώπῳ, καὶ ἐκ τούτου εὐπορία μὲν ἀνθρώπῳ τοῦ βίου γίγνεται, Προμηθέα δὲ δι' Ἐπιμηθέα ὕστερον, ᾗπερ λέγεται, κλοπῆς δίκη μετῆλθεν.

Μετάφραση

Επειδή όμως ο Επιμηθεύς δεν ήταν πολύ σοφός καταξόδεψε, χωρίς να το πάρει είδηση, τις ιδιότητες στα άλογα ζώα• του έμενε ακόμη ανεφοδίαστο το γένος των ανθρώπων, και δεν ήξερε τι να κάνει. Απάνω σ' αυτό το αδιέξοδο έρχεται ο Προμηθεύς να επιθεωρήσει την κατανομή, και βλέπει τα άλλα ζώα να τα έχουν όλα ταιριαστά, και τον άνθρωπο τον βλέπει γυμνό, και ανυπόδητο, χωρίς στρωσίδι και όπλο• ερχόταν κιόλας και η ορισμένη από τη μοίρα μέρα, οπού έπρεπε και ο άνθρωπος να βγει από το γη στο φως. Κυριευμένος ο Προμηθεύς από τη δυσκολία τι λογής σωτηρία να βρει για τον άνθρωπο, παίρνει κρυφά την τεχνική ικανότητα του Ηφαίστου και της Αθηνάς και μαζί τη φωτιά ―γιατί ήταν αδύνατο να αποκτήσει κανείς ή να χρησιμοποιήσει την ικανότητα αυτή χωρίς φωτιά― και έτσι δα τη δωρίζει στον άνθρωπο. Έτσι λοιπόν απέκτησε ο άνθρωπος τις τέχνες που του χρειάζονται για τη ζωή του, την πολιτική όμως ικανότητα δεν την είχε• γιατί αυτή ήταν κοντά στο Δια. Κι ο Προμηθέας δεν είχε πια τον καιρό να μπει μέσα στην ακρόπολη, στην καθέδρα του Δία• κοντά σ' αυτό και οι φρουροί του Δία ήταν φοβεροί• στο κοινό όμως εργαστήρι της Αθηνάς και του Ηφαίστου, όπου οι δυο τους εργάζονταν τις τέχνες τους, μπαίνει κρυφά, κλέβει τις τέχνες με φωτιά του Ηφαίστου και τις άλλες της Αθηνάς και τις δίνει στον άνθρωπο• απ' αυτό είναι που ο άνθρωπος είχε πλούσια τα μέσα για τη ζωή του, ο Προμηθεύς όμως εξ αιτίας του Επιμηθέως κατηγορήθηκε ύστερα, όπως λέγουν, για κλοπή.

Σχόλια

Θέμα: ο Προμηθέας εποπτεύει το έργο του Επιμηθέα και προσπαθεί να διορθώσει το λάθος του να αφήσει τους ανθρώπους γυμνούς, χωρίς όπλα, με την κλοπή της φωτιάς.

Δομή: 1. Ο Επιμηθέας άφησε τον άνθρωπο χωρίς δυνάμεις και όπλα 2. Ο Προμηθέας επιθεωρεί το έργο του Προμηθέα κι αντιλαμβάνεται το λάθος του Επιμηθέα 3. Ο Προμηθέας κλέβει τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς με τη φωτιά. 4. Ο Προμηθέας προσπαθεί να βρει τρόπο να πάρει την πολιτική τέχνη του Δία  5. Ο Προμηθέας δίνει στους ανθρώπους τα κλεμμένα δώρα και καταδιώκεται για κλοπή

-Ο Επιμηθέας, τελικά, ενήργησε με τρόπο απερίσκεπτο, αφού σπατάλησε όλες τις ιδιότητες, χωρίς να φροντίσει για την προστασία όλων των έμβιων όντων. Έτσι, εξαιτίας της απρονοησίας του δεν έμεινε κανένα εφόδιο για τον άνθρωπο. Ο Προμηθέας που ήρθε να επιθεωρήσει τη διανομή που έκανε ο Επιμηθέας, διαπιστώνει ότι ο άνθρωπος έμεινε γυμνός, ανυπόδητος, χωρίς στρώμα και άοπλος.  Στην κρίσιμη εκείνη στιγμή παρεμβαίνει αποφασιστικά ο Προμηθέας, ο οποίος κλέβει τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς μαζί με τη φωτιά, και τα δίνει στον άνθρωπο. Έτσι του παρέχει τη δυνατότητα όχι μόνο να επιβιώνει, αλλά και να διαφοροποιηθεί από τα άλλα όντα δημιουργώντας τεχνικό πολιτισμό, να γίνει ανώτερη μορφή ζωής. 

-Αξιοσημείωτο είναι ότι οι τεχνικές γνώσεις εννοούνται εδώ χορηγημένες στον άνθρωπο ως ολοκληρωμένο σύνολο a prori και όχι ως θησαύρισμα σταδιακής πείρας μέσα στους αιώνες.  

-Οι άνθρωποι όμως δεν είχαν πολιτική τέχνη (πολιτικές γνώσεις) για να οργανώσουν πολιτική και κοινωνική ζωή και να αναπτύξουν πνευματικό πολιτισμό, αφού αυτή στην κατοχή του Δία, πράγμα που δείχνει τη μεγάλη αξία και σημασία της. 

-Φύλακες της πολιτικής τέχνης ήταν το Κράτος και η Βία, φοβεροί παραστάτες του Δία. Η κλοπή που επιχείρησε ο Προμηθέας εξόργισε υπερβολικά το Δία, ο οποίος τιμώρησε σκληρά τον Τιτάνα. Τον έδεσε με αλυσίδες σ’ ένα βράχο στον Καύκασο κι έστειλε ένα γυπαετό να του κατασπαράζει κάθε μέρα το συκώτι του, που όμως ξαναγινόταν τη νύχτα. Από αυτό το φριχτό μαρτύριο τον γλίτωσε ο Ηρακλής που σκότωσε το όρνιο, ελευθέρωσε τον Προμηθέα και τον συμφιλίωσε με τον Δία. 

-Σύγκριση Επιμηθέα–Προμηθέα: Ο Επιμηθέας, όπως προδίδει και το όνομά του (< επί+μῆδος=σκέψη) είναι: Μη προνοητικός, ενθουσιώδης αλλά επιπόλαιος, σπάταλος στη μοιρασιά, χωρίς ικανότητα σωστού και ρυθμισμένου προγραμματισμού με θετικά αποτελέσματα. Ο Προμηθέας αντίθετα (<προ+μήτις): Παίρνει σωστές αποφάσεις, είναι προνοητικός, διαθέτει τόλμη  και κυρίως φιλανθρωπία, αφού τολμά να κλέψει τα αγαθά από τους θεούς και να τα δωρίσει στους ανθρώπους. 

-ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρί: στην κρίσιμη στιγμή για τον άνθρωπο παρεμβαίνει ο Προμηθέας, ο οποίος κλέβει τις τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς μαζί με τη φωτιά και τα δίνει στον άνθρωπο. Παρέχεται έτσι η δυνατότητα στον άνθρωπο να επιβιώσει και να διαφοροποιηθεί από τα άλλα όντα δημιουργώντας τεχνικό πολιτισμό και ανώτερη μορφή ζωής. Η πρώτη μεγάλη πηγή ενέργειας που έμαθε να μεταχειρίζεται ο άνθρωπος, η φωτιά, τοποθετείται στη βάση όλων των τεχνολογικών προόδων που πέτυχε από τότε. Η αδιάσπαστη σύδεση της τεχνολογικής και της πνευματικής δραστηριότητας εκφράζεται στην αρμονική σύμπραξη των δύο θεών που εργάζονται μαζί, δηλαδή του Ηφαίστου και της Αθηνάς. Ο Ήφαιστος αντιπροσωπεύει την πρακτική και η Αθηνά την θεωρητική γνώση. Η Αθηνά ήταν παιδαγωγός του Εριχθονίου, γιου του Ηφαίστου και οι δύο θεοί γιοργάζονταν μαζί στις γιορτές των Απατουρίων και Χαλκείων. Είχαν κοινό ναό στην Αγορά της αρχαίας Αθήνας. 

-Ο προσδιορισμός ‘έντεχνος’ στη λέξη σοφία δηλώνει εδώ τη σοφία που εμπεριέχει και συμπορεύεται με την τέχνη. Αρχικά η έννοιας της σοφίας έχει να κάνει κυρίως με τη δεξιότητα και την εμπειρία σε κάποια τέχνη, την αρχιτεκτονική, τη γλυπτική, τη μεταλλουργία, την ιατρική κτλ. Θέλει να διευκρινίσει ότι δεν εννοεί τη σοφία που συνδέεται με τη γνώση των επιστημών και τη φιλοσοφία. 

-Ο άνθρωπος εμφανίζεται εδώ στην αρχή ασθενέστερος από τα ζώα. Από την κατάσταση αυτήν τον έβγαλε: Η τεχνολογία, η ανακάλυψη της φωτιάς, η ανακάλυψη των πρακτικών γνώσεων. Ο άνθρωπος με τη φωτιά χρησιμοποιώντας τη φωτιά και ασκώντας τις τέχνες απέκτησε ευημερία’ μπόρεσε να καλύψει τις ανάγκες του, να φτιάξει ρούχα, υποδήματα, έπιπλα, κατοικίες κτλ. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας προϋποθέτει την ύπαρξη λογικού στοιχείου, νοημοσύνης και ευφυΐας. Ως προς το ότι το ανθρώπινο γένος έμεινε χωρίς εφόδια πρέπει να παρατηρήσουμε ότι με αυτό εννοείται ο βιολογικός οπλισμός του ανθρώπου για την αντιμετώπιση των κινδύνων που προέρχονται από τα άλλα ζώα και από τα καιρικά φαινόμενα . Και αυτό , γιατί στην αρχή της ενότητας ο Πρωταγόρας  χαρακτηρίζει τα άλλα ζώα άλογα, πράγμα που σημαίνει ότι ο άνθρωπος ήταν ζώο λογικό, δηλαδή διέθετε είδη ένα πολύ σημαντικό εφόδιο, το λόγο , που δεν το είχε κανένα άλλο ζώο . Αλλά και ο Αριστοτέλης θα υποστηρίξει αργότερα ότι η δημιουργία του ανθρώπου ήταν τέλεια και ότι κάνουν λάθος όσοι λένε πως αυτός υστερεί , επειδή είναι ανυπόδητος , γυμνός και χωρίς οπλισμό για να αμυνθεί. Όπως και να το κάνουμε, αποτελεί πραγματικότητα ότι ο φυσικός οπλισμός του ανθρώπου είναι ελλιπής όμως αναπληρώνεται με το λόγο και με τα άλλα εφόδια, που θα του δώσει ο Προμηθέας. Φτάνει μόνο να σκεφτούμε ότι, αν και ο άνθρωπος δεν έχει φυσικά όπλα για την αντιμετώπιση των άγριων ζώων, δημιούργησε ο ίδιος με τα άλλα εφόδιά του τόσο τρομερά τεχνητά όπλα , που να μπορεί όχι μόνο να αντιμετωπίσει αλλά και να εξοντώσει τα επικίνδυνα ζώα. 

-Τα δώρα του Προμηθέα στον άνθρωπο: Για να λύση λοιπόν ο Προμηθέας το πρόβλημα με τον άνθρωπο, μπαίνει κρυφά στο εργαστήρι της Αθηνάς και του Ήφαιστου, από όπου κλέβει την έντεχνη σοφία και την έμπυρη τέχνη και αυτά τα χαρίζει στον άνθρωπο , ο οποίος έτσι απέκτησε ακόμα δυο πολύ σημαντικά εφόδια , τις τεχνικές γνώσεις και τη φωτιά. Τα δώρα λοιπόν ήταν δύο : η έντεχνη σοφία και η έμπυρη τέχνη (μαζί και τα δύο αποτελούσαν την περί του βίου σοφία ). 

Α) έντεχνη σοφία. Με τον όρο αυτό εννοούνται όχι οι θεωρητικές γνώσεις αλλά η ευφυΐα και η κατασκευαστική ικανότητα: οι τεχνικές γνώσεις, οι εμπειρίες και οι δεξιότητες, οι σχετικές  γενικά με τις τέχνες, είτε αυτές είναι πρακτικές τέχνες που καλύπτουν βιολογικές ανάγκες του ανθρώπου (μεταλλουργία κ.α.) είτε είναι καλές τέχνες (αρχιτεκτονική , γλυπτική κ.α. ). Ως προς τις καλές τέχνες η έντεχνη σοφία δεν είναι βέβαια σχετική με τη σύλληψη της ιδέας ενός καλλιτεχνικού έργου αλλά με την δημιουργία εκείνων των καλλιτεχνικών έργων που χρειάζεται να κατασκευαστούν με τη βοήθεια τεχνικών γνώσεων και εργαλείων.

 Β) έμπυρη τέχνη. Εδώ πρόκειται για την πρακτική εφαρμογή των τεχνικών γνώσεων κυρίως με τη χρήση της φωτιάς ως πηγής ενέργειας , επειδή σε πολλές τεχνικές εφαρμογές χρησιμοποιούνται κάποια υλικά που τα κατεργαζόμαστε με την χρήση της φωτιάς .Παρατηρούμε ότι από τον Πρωταγόρα εννοείται αυτό που σήμερα ονομάζουμε «τεχνολογία»  στο μέτρο βέβαια των μέσων που διέθετε η εποχή εκείνη . Όπως φαίνεται με μια πρώτη ανάγνωση , η τεχνικές γνώσεις χορηγούνται ως σύνολο και έτοιμες. Ωστόσο , αν πάρουμε υπόψη ότι πρόκειται για μύθο και επομένως έχουμε να κάνουμε με συμβολισμούς , θα πρέπει να νοήσουμε την παρέμβαση του Προμηθέα ως ένα σταθμό στα στάδια της προσπάθειας του ανθρώπου για την επιβίωση του και την προσαρμογή του στο φυσικό περιβάλλον 

-Η σημασία των δώρων του Προμηθέα: Με τα δώρα του Προμηθέα ο άνθρωπος απέκτησε την περί τον βίον σοφίαν, δηλαδή τις χρήσιμες γνώσεις που του επέτρεψαν να δημιουργήσει ο ίδιος πολλά από τα εφόδια που είχαν μοιραστεί σε άλλα ζώα και να τα υποκαταστήσει για να μπορέσει να επιβιώσει . Αυτό σημαίνει η φράση του κειμένου εξασφαλίζεται για τον άνθρωπο αφθονία μέσων για τη ζωή του. Όμως ο άνθρωπος προχώρησε παραπέρα και δημιούργησε πολιτισμό, ενώ αργότερα , με τα δώρα του Δία οργανώθηκε και πολιτικά και μετά απέκτησε και άλλες αρετές όπως τη δικαιοσύνη και τη σωφροσύνη. Με όλα αυτά τα εφόδια που του έδωσε ο Προμηθέας ο άνθρωπος ανέπτυξε πολιτισμό και διαφοροποιήθηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό από όλα τα άλλα ζώα. 

-Ο άνθρωπος παρουσιάζει τη φωτιά και τις τέχνες ως στοιχεία που τα πήρε ο άνθρωπος ως δώρα του Προμηθέα, όχι ως δικές του ανακαλύψεις. Οι αρχαίοι θεωρούσαν καθετί σημαντικό για τον άνθρωπο δώρο των θεών, για να μην θεωρηθεί ότι διαπράττουν ύβρη.

ΕΝΟΤΗΤΑ 4η (322A-323A) Η πολιτική αρετή, κοινό δώρο του Δία στους ανθρώπους, απαραίτητη ιδιότητα για τη συγκρότηση κοινωνιών

Ἐπειδὴ δὲ ὁ ἄνθρωπος θείας μετέσχε μοίρας, πρῶτον μὲν διὰ τὴν τοῦ θεοῦ συγγένειαν ζῴων μόνον θεοὺς ἐνόμισεν, καὶ ἐπεχείρει βωμούς τε ἱδρύεσθαι καὶ ἀγάλματα θεῶν· ἔπειτα φωνὴν καὶ ὀνόματα ταχὺ διηρθρώσατο τῇ τέχνῃ, καὶ οἰκήσεις καὶ ἐσθῆτας καὶ ὑποδέσεις καὶ στρωμνὰς καὶ τὰς ἐκ γῆς τροφὰς ηὕρετο. Οὕτω δὴ παρεσκευασμένοι κατ' ἀρχὰς ἄνθρωποι ᾤκουν σποράδην, πόλεις δὲ οὐκ ἦσαν· ἀπώλλυντο οὖν ὑπὸ τῶν θηρίων διὰ τὸ πανταχῇ αὐτῶν ἀσθενέστεροι εἶναι, καὶ ἡ δημιουργικὴ τέχνη αὐτοῖς πρὸς μὲν τροφὴν ἱκανὴ βοηθὸς ἦν, πρὸς δὲ τὸν τῶν θηρίων πόλεμον ἐνδεής —πολιτικὴν γὰρ τέχνην οὔπω εἶχον, ἧς μέρος πολεμική— ἐζήτουν δὴ ἁθροίζεσθαι καὶ σῴζεσθαι κτίζοντες πόλεις· ὅτ' οὖν ἁθροισθεῖεν, ἠδίκουν ἀλλήλους ἅτε οὐκ ἔχοντες τὴν πολιτικὴν τέχνην, ὥστε πάλιν σκεδαννύμενοι διεφθείροντο. Ζεὺς οὖν δείσας περὶ τῷ γένει ἡμῶν μὴ ἀπόλοιτο πᾶν, Ἑρμῆν πέμπει ἄγοντα εἰς ἀνθρώπους αἰδῶ τε καὶ δίκην, ἵν' εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίας συναγωγοί. Ἐρωτᾷ οὖν Ἑρμῆς Δία τίνα οὖν τρόπον δοίη δίκην καὶ αἰδῶ ἀνθρώποις· "Πότερον ὡς αἱ τέχναι νενέμηνται, οὕτω καὶ ταύτας νείμω; Νενέμηνται δὲ ὧδε· εἷς ἔχων ἰατρικὴν πολλοῖς ἱκανὸς ἰδιώταις, καὶ οἱ ἄλλοι δημιουργοί· καὶ δίκην δὴ καὶ αἰδῶ οὕτω θῶ ἐν τοῖς ἀνθρώποις, ἢ ἐπὶ πάντας νείμω;" "Ἐπὶ πάντας," ἔφη ο Ζεύς, "καὶ πάντες μετεχόντων· οὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις, εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερ ἄλλων τεχνῶν· καὶ νόμον γε θὲς παρ' ἐμοῦ τὸν μὴ δυνάμενον αἰδοῦς καὶ δίκης μετέχειν κτείνειν ὡς νόσον πόλεως." Οὕτω δή, ὦ Σώκρατες, καὶ διὰ ταῦτα οἵ τε ἄλλοι καὶ Ἀθηναῖοι, ὅταν μὲν περὶ ἀρετῆς τεκτονικῆς ᾖ λόγος ἢ ἄλλης τινὸς δημιουργικῆς, ὀλίγοις οἴονται μετεῖναι συμβουλῆς, καὶ ἐάν τις ἐκτὸς ὤν τῶν ὀλίγων συμβουλεύῃ, οὐκ ἀνέχονται, ὡς σὺ φῄς—εἰκότως, ὡς ἐγώ φημι—ὅταν δὲ εἰς συμβουλὴν πολιτικῆς ἀρετῆς ἴωσιν, ἣν δεῖ διὰ δικαιοσύνης πᾶσαν ἰέναι καὶ σωφροσύνης, εἰκότως ἅπαντος ἀνδρὸς ἀνέχονται, ὡς παντὶ προσῆκον ταύτης γε μετέχειν τῆς ἀρετῆς ἢ μὴ εἶναι πόλεις. Αὕτη, ὦ Σώκρατες, τούτου αἰτία.

Μετάφραση

Και επειδή ο άνθρωπος κρατεί από θεϊκή μοίρα, πρώτα πρώτα ένεκα της συγγένειας προς [τον θεό], μόνος από τα ζώα πίστεψε θεούς, και προσπαθούσε να ιδρύει και βωμούς και αγάλματα θεών• έπειτα γλήγορα κατόρθωσε να διαρθρώσει με τη γνωστή τέχνη φωνή και λέξεις, και βρήκε κατοικίες και ενδύματα και υποδήματα και στρωσίδια και τις τροφές από τη γη. Έτσι εφοδιασμένοι οι άνθρωποι στην αρχή κατοικούσαν διασκορπισμένοι• δεν υπήρχαν όμως πόλεις. Καταστρέφονταν λοιπόν από τα θηρία, γιατί παντού και πάντα ήταν ασθενέστεροι απ' αυτά• οι τεχνικές τους δεξιότητες, καλός βοηθός για τον πορισμό τροφής, υστερούσαν στον πόλεμο με τα θηρία• γιατί δεν είχαν ακόμη την πολιτική τέχνη, που μέρος της είναι η πολεμική. Επιδίωκαν λοιπόν να συγκεντρωθούν πολλοί μαζί και να εξασφαλίσουν τη σωτηρία τους χτίζοντας πόλεις• όταν όμως μαζεύονταν, αδικούσαν ένας τον άλλον, γιατί δεν είχαν την πολιτική τέχνη, ώστε πίσω πάλι σκορπίζονταν εδώ και κει και καταστρέφονταν. Ο Ζευς τότε επειδή φοβήθηκε για το γένος μας, μήπως ολότελα εξαφανιστεί, στέλνει τον Ερμή να φέρει στους ανθρώπους την αιδώ και τη δικαιοσύνη, για να υπάρξει αρμονία στις πόλεις και δεσμοί φιλίας δημιουργοί. Ρωτά λοιπόν ο Ερμής το Δία, με τι τρόπο να δώσει τη δικαιοσύνη και την αιδώ στους ανθρώπους• να τις μοιράσει κι αυτές έτσι όπως έχουν μοιραστή οι τέχνες; Τούτες έτσι έχουν μοιραστή• ένας που ξέρει την ιατρική είναι αρκετός για πολλούς που δεν την ξέρουν• έτσι και οι άλλοι τεχνίτες. Και τη δικαιοσύνη λοιπόν και τη ντροπή έτσι να τις βάλω μέσα στους ανθρώπους, ή να τις μοιράσω σε όλους; Σε όλους, είπε ο Ζευς, και όλοι να έχουν το μερδικό τους• γιατί δε θα μπορούσαν να υπάρχουν πόλεις, αν λίγοι μόνο μετείχαν σ' αυτά, όπως στις άλλες τέχνες• και να βάλεις νόμο από μέρους μου όποιον δεν είναι ικανός να μετέχει στη δικαιοσύνη και την εντροπή να τον σκοτώνουν ως αρρώστια για την πόλη. Έτσι λοιπόν, Σωκράτη, και γι' αυτούς τους λόγους και οι άλλοι και οι Αθηναίοι, όταν πρόκειται για τεκτονική ή καμιά άλλη τεχνική ικανότητα, νομίζουν ότι λίγοι έχουν το δικαίωμα να δίνουν γνώμη, κι αν κάποιος όντας έξω από τους λίγους επιχειρεί να δίνη γνώμη, δεν ανέχονται, όπως συ υποστηρίζεις• με το δίκιο τους, όπως λέγω εγώ• όταν όμως έρχονται να ζητήσουν γνώμη σε θέμα που αναφέρεται σε πολιτική ικανότητα, γνώμη που ολόκληρη πρέπει να περνά από τη δικαιοσύνη και τη σωφροσύνη, τότε σωστά δέχονται να ακούν κάθε άνδρα, με τη σκέψη ότι καθένας ταιριάζει να έχει μέρος στην αρετή, αλλιώς δε θα υπάρχουν πόλεις. Τούτη είναι, Σωκράτη, η αιτία αυτού του πράγματος.

Σχόλια

Θέμα: ο Δίας προστάζει τον Ερμή να δώσει στους ανθρώπους την πολιτική αρετή, ιδιότητα απαραίτητη για να συγκροτήσουν κοινωνίες.

Δομή: 1. Η γένεση πνευματικού, υλικού – υλικοτεχνικού πολιτισμού 2. Πρώτες προσπάθειες για κοινωνική συμβίωση   3. Προσφορά της αιδούς και της δίκης από τον Δία στους ανθρώπους 4. Η πολιτική αρετή, ένα δώρο σε όλους - καθολικότητα της πολιτικής αρετής  5. επιμύθιο

Τα στάδια εξέλιξης του πολιτισμού:   Ύστερα από την απόκτηση της φωτιάς και της έντεχνης σοφίας τα στάδια της πολιτισμικής πορείας του ανθρώπου σύμφωνα με τον Πρωταγόρα ήταν τα ακόλουθα : Α) γένεση της θρησκείας Β) γένεση και εξέλιξη της γλώσσας Γ) γένεση του υλικού – τεχνικού πολιτισμού Δ) οργάνωση κοινωνικού βίου : 1. σύμπηξη των πρώτων κοινωνικών σχηματισμών 2. οργάνωση βιώσιμων κοινωνιών 

- Οι άνθρωποι, χάρη στο δώρο του Προμηθέα, είχαν φτάσει σε ένα σημαντικό στάδιο εξέλιξης πριν τη δημιουργία πόλεων: δημιούργησαν θρησκεία (βωμούς και αγάλματα θεών που θα τους επέτρεπαν την τέλεση θρησκευτικών εκδηλώσεων κι ενεργειών) γλώσσα, (το κυριότερο μέσο επικοινωνίας του και την ειδοποιό διαφορά του από τα ζώα) και υλικοτεχνικό πολιτισμό (κατοικία, τροφή,ένδυση, υπόδηση).

- φωνὴν καὶ ὀνόματα ταχὺ διηρθρώσατο: Η γλώσσα ανέκαθεν αποτέλεσε τον κυριότερο κώδικα επικοινωνίας των ανθρώπων και βασικό χαρακτηριστικό του πολιτισμού τους. Ο Πρωταγόρας και οι άλλοι σοφιστές υποστήριζαν ότι η γλώσσα είναι δημιούργημα του ανθρώπου και επιτεύχθηκε χάρης τη «θεία μοίρα» που εξασφάλισε ο Προμηθέας. Υπάρχει και η άποψη ότι η γλώσσα δόθηκε στον άνθρωπο εξαρχής ως φυσικό κτήμα. Μια τέτοια αντίληψη εξέφρασε ο Ηρόδοτος. Η σύγχρονη γλωσσολογική επιστήμη επιβεβαιώνει την άποψη των σοφιστών ότι η γλώσσα είναι ανθρώπινο δημιούργημα. 

Αιδώς: είναι το συναίσθημα της ντροπής που νιώθει ο κοινωνικός άνθρωπος για κάθε πράξη που δε συμφωνεί με τις καθιερωμένες κοινωνικές αντιλήψεις. Το συναίσθημα αυτό λειτουργεί ως κίνητρο για την εκτέλεση του χρέους και του καθήκοντος που επιβάλει κ κοινωνία στα μέλη της, αφού έτσι αποφεύγεται η αγανάκτηση των άλλων και η αποδοκιμασία από τους άλλους. – άγραφοι νόμοι 

Δίκη: είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης, ο σεβασμός των δικαιωμάτων των συνανθρώπων μας και οι ενέργειες για την αποκατάσταση αυτών των δικαιωμάτων, όταν καταστρατηγούνται βάναυσα από κάποιον.  – γραπτοί νόμοι. 

- Οι δύο έννοιες, η αιδώς και η δίκη, είναι δώρα θεϊκά, του Δία, για να μπορέσουν να συμβιώσουν ειρηνικά. Είναι στοιχεία που αποτελούν τη βάση της κοινωνικής οργάνωσης, συνέχουν την πολιτεία. Είναι και αίτια και αποτελέσματα της συνύπαρξης κι έχουν πολιτικό χαρακτήρα. 

- Η συγγένεια του ανθρώπου με το θείο: Στο κείμενο που έχει προηγηθεί αναφέρθηκε ότι ο Προμηθέας έκλεψε από τον Ήφαιστο και την Αθηνά τις τεχνικές γνώσεις και τη φωτιά και τα δώρισε στους ανθρώπους. Την αντίληψη ότι η φωτιά και οι συναφείς με αυτήν τεχνικές γνώσεις θεωρήθηκαν κτήμα αποκλειστικά των θεών μπορούμε να την κατανοήσουμε καλύτερα αν πάρουμε υπόψη την τόσο ευεργετική χρήση και επίδραση της φωτιάς, την καταλυτική και μεταμορφωτική της δύναμη και κυρίως τον μυστηριώδη τρομερό και καταστρεπτικό τρόπο με τον οποίο αυτή ενσκήπτει στη γη από τα ηφαίστεια και με τους κεραυνούς.  Και ο άνθρωπος πήρε μερίδιο στη θεϊκή φύση,  αφού απέκτησε αυτά τα θεϊκά στοιχεία και έτσι δημιουργήθηκε ένα είδος πνευματικής και πολιτισμικής συγγένειας του με τους θεούς .  Το παραπάνω λοιπόν μερίδιο είναι θεϊκό, επειδή α) η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ανήκαν στους θεούς και μόνο αυτοί τα χρησιμοποιούσαν και β) οι άνθρωποι τα απέκτησαν με παρέμβαση θεϊκή του Προμηθέα.

- Παράλληλα με τον πνευματικό πολιτισμό ο άνθρωπος δημιούργησε, και πάλι χάρη στην τέχνη, στοιχεία του υλικοτεχνικού πολιτισμού. Αιτία υπήρξε η ανάγκη για την αντιμετώπιση των δυσκολιών της φύσης και για την προστασία του από τις καιρικές συνθήκες, καθώς και την ικανοποίηση των βασικών αναγκών του. Έτσι, άποψη του Πρωταγόρα είναι, ότι η κοινωνική συμβίωση των ανθρώπων ήταν αποτέλεσμα του φόβου προς τα θηρία, σε αντίθεση με τον Αριστοτέλη που πιστεύει ότι ο άνθρωπος είναι ‘‘φύσει ζωον πολιτικόν’’. Αξιοσημείωτο είναι επίσης πόση σημασία δίνεται στο θεσμό της πόλης ως ανώτερης κοινωνικής μονάδας. Η πόλη αναδείχτηκε πράγματι στην αρχαία Ελλάδα εστία δημοκρατικής, κοινωνικής και πνευματικής ζωής. Όμως παρά την προσπάθεια συμβίωσης προέκυψαν νέα προβλήματα, που οφείλονταν στην έλλειψη πολιτικής οργάνωσης, αφού ο ένας αδικούσε τον άλλο, με αποτέλεσμα και πάλι τον κίνδυνο για τον αφανισμό τους. Ο Πρωταγόρας παρατήρησε στις κοινωνίες την εφαρμογή του «κοινωνικού συμβολαίου» του Ρουσσώ. Πέραν όμως από την εξήγηση του μύθου, βλέπει πως υπάρχει κάτι που συνέχει τις κοινωνίες, που τις συγκρατεί και που χωρίς αυτό δε θα υπήρχαν κοινωνίες. Εν μέρει άρα δέχεται το « ο άνθρωπος είναι πολιτικόν ζώον» του Αριστοτέλη. 

- Ο προβληματισμός του Ερμή ("ποιο από τα δύο, όπως έχουν μοιραστεί οι τέχνες, έτσι να μοιράσω και αυτές;" Και έχουν μοιραστεί με τον εξής τρόπο. ένας που γνωρίζει την ιατρική είναι αρκετός για πολλούς απλούς πολίτες και οι άλλοι τεχνίτες. και με τον ίδιο τρόπο λοιπόν να εγκαταστήσω στους ανθρώπους τη δικαιοσύνη και το σεβασμό ή να τις μοιράσω σ'όλους;) και η αφελής και κωμική, ως ένα σημείο, ερώτησή του προκαλούν θυμηδία και αποσκοπούν να δημιουργήσουν μια προσωρινή χαλάρωση, τώρα που ο μύθος βαίνει προς το τέλος και θα χρειαστεί να ακουστεί το συμπέρασμα με ενταμένη προσοχή. Έχουμε παραστατικότητα στην αφήγηση, εισαγωγή διαλόγου και μετάβαση από τον πλάγιο στον ευθύ λόγο. 

- Οι δύο αρετές, κατά το Δία, πρέπει να μοιραστούν σε όλους ανεξάρτητα τους ανθρώπους, γιατί διαφορετικά, δεν είναι δυνατόν να συσταθούν πόλεις. Προϋπόθεση λοιπόν των πόλεων είναι η σωφροσύνη και η δικαιοσύνη, που πρέπει να υπάρχουν σε όλο το σώμα των πολιτών, για να γίνεται δυνατή η επιβίωση και η ανάπτυξη της οργανωμένης καθημερινής ζωής. Ο Δίας μάλιστα θεσμοθετεί νόμο που επιβάλλει το θάνατο σε περιπτώσεις ανυπακοής, για να εξασφαλίσει την καθολικότητα των δύο αρετών στους ανθρώπους. Η απόφαση αυτή μπορεί να φαίνεται αμείλικτη και απάνθρωπη, δείχνει όμως τη σημασία των δύο αρετών και προλειαίνει τη θέση του Πρωταγόρα ότι όλοι οι άνθρωποι πρέπει να έχουν συμμετοχή στην πολιτική αρετή. 

- Τελειώνει ο μύθος και ακολουθεί στο επιμύθιο ο συλλογισμός του  Πρωταγόρα για να αποδείξει την καθολικότητα της αρετής: Π1: οι Αθηναίοι, όταν γίνεται λόγος για την οικοδομική ή άλλη τεχνική ιδιότητα, θεωρούν ότι λίγοι έχουν το δικαίωμα να συμβουλεύουν και αν κάποιος έξω από αυτούς επιχειρήσει να δώσει συμβουλές, δε τον δέχονται.(« οἵ τε ἄλλοι καὶ Ἀθηναῖοι, ὅταν μὲν περὶ ἀρετῆς τεκτονικῆς ᾖ λόγος ἢ ἄλλης τινὸς δημιουργικῆς, ὀλίγοις οἴονται μετεῖναι συμβουλῆς, καὶ ἐάν τις ἐκτὸς ὢν τῶν ὀλίγων συμβουλεύῃ, οὐκ ἀνέχονται») Π2 : Όταν πρόκειται για συμβουλή που έχει σχέση με την πολιτική αρετή και τη δικαιοσύνη και τη σωφροσύνη, δέχονται οι Αθηναίοι όλους ανεξαιρέτως τους άνδρες.(« ὅταν δὲ εἰς συμβουλὴν πολι- τικῆς ἀρετῆς ἴωσιν, ἣν δεῖ διὰ δικαιοσύνης πᾶσαν ἰέναι καὶ σωφροσύνης, εἰκότως ἅπαντος ἀνδρὸς ἀνέχονται») Συμπέρασμα : Πιστεύουν ότι ταιριάζει στον καθένα να έχει μερίδιο αυτής της αρετής(της πολιτικής αρετής), αλλιώς δεν μπορούν να υπάρχουν πόλεις. Αίτιο δηλαδή της πολιτικής είναι η αναγκαιότητά της.(« ὡς παντὶ προσῆκον ταύτης γε μετέχειν τῆς ἀρετῆς ἢ μὴ εἶναι πόλεις»). 

- Μετά την ολοκλήρωση από τον Πρωταγόρα του μύθου του Προμηθέα ακολουθεί σαν επιμύθιο το συμπέρασμα, το οποίο σηματοδοτείται στην αρχή με τις χαρακτηριστικές λέξεις ‘‘ούτω δή’’. Οι Αθηναίοι, επομένως, έχουν όλοι την πολιτική αρετή, αφού αυτή είναι πρωταρχική προϋπόθεση για την ύπαρξη πόλης. Έτσι ο Πρωταγόρας δέχεται την καθολικότητα και την αναγκαιότητα της πολιτικής αρετής, όμως δεν αποδεικνύει ακόμα ότι αυτή είναι διδακτή. Πάντως καταλήγει να αιτιολογεί ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο αργότερα, αφού είχε ήδη αρχίσει η πολιτισμική του πορεία, άρα δεν είναι έμφυτη.   

- Η ευθύνη του ανθρώπου: Η αιδώς και η δίκη μοιράζονται σε όλους τους ανθρώπους , όμως αυτό δε σημαίνει και ότι τις κάνουν κτήμα τους όλοι , γιατί ενδέχεται να υπάρχουν κάποιοι που δε θέλουν να τις αποκτήσουν, παρόλο που τους προσφέρονται υποχρεωτικά . Έτσι, μπορούμε να εννοήσουμε ότι επαφίεται στην ελεύθερη βούληση του ανθρώπου να δεχτεί τα δώρα του Δία και ότι ίσως δεν αρκεί η προσφορά του θεού , αλλά απαιτείται επιπλέον και εσωτερικός αγώνας και προσπάθεια του ανθρώπου για την κατάκτηση των δύο παραπάνω αξιών. Εξάλλου αυτό δέχεται και ο Πρωταγόρας, όταν υποστηρίζει ότι η πολιτική αρετή είναι διδακτή και ότι τη διδάσκει ο ίδιος στους νέους . 

- Επομένως : όλοι οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα και την υποχρέωση να αποκτήσουν την αιδώ  και τη δίκη , όμως γι’ αυτό χρειάζεται η διδασκαλία .

 - Καταλαβαίνουμε τα ακόλουθα : 1. Το ότι οι Αθηναίοι έχουν όλοι την πολιτική αρετή δεν σημαίνει ότι αυτή δεν είναι διδακτή, αλλά ότι είναι αναγκαίο να την έχουν όλοι έτσι και αλλιώς , γιατί αυτό αποτελεί την πρωταρχική προϋπόθεση για την ύπαρξη πόλης – όπως ισχυρίζεται ο Πρωταγόρας . 2. Ο Πρωταγόρας , με την αναφορά και την ερμηνεία του μύθου,  δέχεται και αιτιολογεί την καθολικότητα και την αναγκαιότητα της πολιτικής αρετής, όμως δεν αποδεικνύει ακόμη ότι αυτή είναι διδακτή. 3. Η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο αργότερα, αφού είχε αρχίσει η πολιτισμική του πορεία και όχι ταυτόχρονα με την δημιουργία του. Επομένως δεν είναι έμφυτη – και αυτό ίσως υποδηλώνει ότι είναι διδακτή. Εδώ ο Πρωταγόρας αναφέρει δυο άλλες έννοιες τη δικαιοσύνη και τη σωφροσύνη, που εναλλάσσονται με τη δίκη και την αιδώ αντίστοιχα.   

- Προσφορά Προμηθέα vs. Προσφορά Δία: α.  η προσφορά του Προμηθέα αποδείχτηκε ανεπαρκής∙ ο άνθρωπος δημιούργησε θρησκεία, γλώσσα, απαραίτητες δομές, αλλά το δώρο του Δία έπαιξε καθοριστικό ρόλο για την οργάνωση βιώσιμων κοινωνιών. Χωρίς το δώρο του Δία δε θα μπορούσαν να συνυπάρξουν οι άνθρωποι και να οργανωθούν σε κοινωνίες. β. Ο Δίας πρόσφερε με τη θέλησή του κάτι που είχε, ενώ ο Προμηθέας δώρισε κάτι που έκλεψε.

ΕΝΟΤΗΤΑ 5η (323A-E)Η πολιτική αρετή ως κοινή και φυσική ιδιότητα όλων των ανθρώπων

Ἵνα δὲ μὴ οἴῃ ἀπατᾶσθαι ὡς τῷ ὄντι ἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆς, τόδε αὖ λαβὲ τεκμήριον. Ἐν γὰρ ταῖς ἄλλαις ἀρεταῖς, ὥσπερ σὺ λέγεις, ἐάν τις φῇ ἀγαθὸς αὐλητὴς εἶναι, ἢ ἄλλην ἡντινοῦν τέχνην ἣν μή ἐστιν, ἢ καταγελῶσιν ἢ χαλεπαίνουσιν, καὶ οἱ οἰκεῖοι προσιόντες νουθετοῦσιν ὡς μαινόμενον· ἐν δὲ δικαιοσύνῃ καὶ ἐν τῇ ἄλλῃ πολιτικῇ ἀρετῇ, ἐάν τινα καὶ εἰδῶσιν ὅτι ἄδικός ἐστιν, ἐὰν οὗτος αὐτὸς καθ' αὑτοῦ τἀληθῆ λέγῃ ἐναντίον πολλῶν, ὃ ἐκεῖ σωφροσύνην ἡγοῦντο εἶναι, τἀληθῆ λέγειν, ἐνταῦθα μανίαν, καί φασιν πάντας δεῖν φάναι εἶναι δικαίους, ἐάντε ὦσιν ἐάντε μή, ἢ μαίνεσθαι τὸν μὴ προσποιούμενον [δικαιοσύνην]· ὡς ἀναγκαῖον οὐδένα ὅντιν' οὐχὶ ἁμῶς γέ πως μετέχειν αὐτῆς, ἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποις.Ὅτι μὲν οὖν πάντ' ἄνδρα εἰκότως ἀποδέχονται περὶ ταύτης τῆς ἀρετῆς σύμβουλον διὰ τὸ ἡγεῖσθαι παντὶ μετεῖναι αὐτῆς, ταῦτα λέγω· ὅτι δὲ αὐτὴν οὐ φύσει ἡγοῦνται εἶναι οὐδ' ἀπὸ τοῦ αὐτομάτου, ἀλλὰ διδακτόν τε καὶ ἐξ ἐπιμελείας παραγίγνεσθαι ᾧ ἂν παραγίγνηται, τοῦτό σοι μετὰ τοῦτο πειράσομαι ἀποδεῖξαι. Ὅσα γὰρ ἡγοῦνται ἀλλήλους κακὰ ἔχειν ἄνθρωποι φύσει ἢ τύχῃ, οὐδεὶς θυμοῦται οὐδὲ νουθετεῖ οὐδὲ διδάσκει οὐδὲ κολάζει τοὺς ταῦτα ἔχοντας, ἵνα μὴ τοιοῦτοι ὦσιν, ἀλλ' ἐλεοῦσιν· οἷον τοὺς αἰσχροὺς ἢ σμικροὺς ἢ ἀσθενεῖς τίς οὕτως ἀνόητος ὥστε τι τούτων έπιχειρεῖν ποιεῖν; Ταῦτα μὲν γὰρ οἶμαι ἴσασιν ὅτι φύσει τε καὶ τύχῃ τοῖς ἀνθρώποις γίγνεται, τὰ καλὰ καὶ τἀναντία τούτοις· ὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καὶ ἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποις, ἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃ, ἀλλὰ τἀναντία τούτων κακά, ἐπὶ τούτοις που οἵ τε θυμοὶ γίγνονται καὶ αἱ κολάσεις καὶ αἱ νουθετήσεις. Ὧν ἐστιν ἓν καὶ ἡ ἀδικία καὶ ἡ ἀσέβεια καὶ συλλήβδην πᾶν τὸ ἐναντίον τῆς πολιτικῆς ἀρετῆς.

Μετάφραση

Και για να μη νομίζεις πως πέφτεις σε πλάνη, αν δεχτής ότι πράγματι όλοι οι άνθρωποι πιστεύουν πως καθένας μετέχει στη δικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετή, να πάρε τούτη εδώ την απόδειξη. Στις άλλες, αλήθεια, ικανότητες, που συ ανάφερες, αν κανείς ισχυρίζεται ότι είναι καλός αυλητής, ή ξέρει κάποια άλλη τέχνη που δεν ξέρει, ή τον κοροϊδεύουν ή θυμώνουν μαζί του, και οι δικοί του έρχονται και προσπαθούν να τον φέρουν στα λογικά του, σαν να είναι τρελός. Στη δικαιοσύνη όμως και στην άλλη πολιτική αρετή, ακόμη και αν ξέρουν κάποιον πως είναι άδικος, αν αυτός μόνος του μπροστά σε πολλούς λέγει την αλήθεια για τον εαυτό του, εκείνο που νόμιζαν στην πρώτη περίπτωση σωφροσύνη, να λέγει κανείς την αλήθεια, εδώ το λένε τρέλα, και δέχονται πως όλοι πρέπει να λένε ότι είναι δίκαιοι, είτε είναι είτε όχι, και ότι είναι τρελός όποιος δεν προσποιείται δικαιοσύνη• γιατί (είναι) αναγκαίο να μην υπάρχει κανείς που κατά κάποιο τρόπο να μη μετέχει σ' αυτήν, αλλιώς να μη ζη μαζί με τους ανθρώπους. Όσο για το ζήτημα λοιπόν ότι εύλογα δέχονται οι Αθηναίοι κάθε άνδρα σύμβουλο σ' αυτή την αρετή, γιατί πιστεύουν ότι καθένας μετέχει σ' αυτήν, αυτά λέγω. Ότι όμως δεν πιστεύουν ότι η αρετή αυτή έρχεται από τη φύση ούτε από τύχη, αλλά διδάσκεται, και τη φτάνει, όποιος τη φτάνει, με την επιμέλειά του, αυτό ύστερα από το πρώτο θέμα θα προσπαθήσω να σου αποδείξω. Γιατί για όσα κακά πιστεύουν οι άνθρωποι, ένας για τον άλλον, ότι τα έχουν από τη φύση, ή από τύχη, κανείς ούτε θυμώνει, ούτε συμβουλεύει ούτε διδάσκει ούτε τιμωρεί όσους τα έχουν, για να πάψουν να είναι τέτοιοι, αλλά τους λυπούνται• στους άσχημους λόγου χάρη, τους κοντούς ή αδύνατους ποιος είναι τόσο ανόητος ώστε να επιχειρεί να τους κάμει κάτι απ' αυτά που είπα; Γιατί ξέρουν, νομίζω, ότι από τη φύση και την τύχη έρχονται στους ανθρώπους οι καλές αυτές ιδιότητες και οι αντίθετές τους• όσα αγαθά όμως νομίζουν ότι τα αποκτούν οι άνθρωποι από επιμέλεια, άσκηση και διδασκαλία, όταν κανείς δεν τα έχει, αλλά έχει τα αντίθετά τους κακά, γι' αυτά είναι που έχομε και τους θυμούς και τις τιμωρίες και τις παραινέσεις. Ένα από αυτά είναι και η αδικία και η ασέβεια και με μια λέξη ό,τι είναι αντίθετο στην πολιτική αρετή•

Σχόλια

Θέμα: Ο Πρωταγόρας συνεχίζει να μιλάει για την καθολικότητα της πολιτικής αρετής, ότι είναι δηλαδή κοινή και φυσική ιδιότητα όλων των ανθρώπων και στη δεύτερη παράγραφο μιλά για το διδακτό της πολιτικής αρετής.

Δομή: 1. Πρώτη παράγραφος: καθολικότητα πολιτικής αρετής  Α. παραδείγματα από το χώρο των τεχνών Β. παράδειγμα για τη δικαιοσύνη – κρίνεται αναγκαίο να την κατέχουν όλοι  2. Δεύτερη παράγραφος: διδακτό πολιτικής αρετής  Α. προλογίζει και εισάγει το θέμα του διδακτού της αρετής  Β. παραδείγματα συμπεριφοράς απέναντι σε φυσικά αρνητικά Χαρακτηριστικά των ανθρώπων Γ. απόδειξη για το ηθικό της πολιτικής αρετής -  οι άνθρωποι τιμωρούν αυτούς που δεν έχουν αγαθά που αποκτούνται με την διδασκαλία, όπως είναι η αδικία και η ασέβεια.

- Ο συλλογισμός του Πρωταγόρα για την καθολικότητα της πολιτικής αρετής(1η παράγραφος): Αποδεικτέα θέση: Νομίζουν όλοι οι άνθρωποι ότι κάθε άνδρας μετέχει και στη δικαιοσύνη και στην πολιτική αρετή. Παράδειγμα: ο αυλητής Πρώτη αιτιολόγηση : ισχυρίζονται ότι πρέπει όλοι να λένε ότι είναι δίκαιοι. Παράδειγμα : ο άδικος Δεύτερη αιτιολόγηση: πιστεύουν ότι είναι αναγκαίο ο καθένας να μετέχει στην πολιτική αρετή με οποιοδήποτε τρόπο. Κατακλείδα: Εύλογα δέχονται κάθε άνδρα ως σύμβουλο για την πολιτική αρετή, επειδή πιστεύουν ότι καθένας μετέχει σ’αυτή.

-Ο Πρωταγόρας φέρνει μια επιπλέον εμπειρική απόδειξη, για να πείσει το Σωκράτη ότι όλοι οι άνθρωποι ανεξαίρετα έχουν συμμετοχή στη δικαιοσύνη και στην άλλη πολιτική αρετή. Έτσι παρουσιάζει τους Αθηναίους να χλευάζουν και να αντιμετωπίζουν με ιδιαίτερη οργή κάθε άνθρωπο που διατείνεται επιδεξιότητα σε κάποιον τεχνικό τομέα, στον οποίο αποδεικνύεται τελικά ανίκανος. Μάλιστα φτάνει στο σημείο της υπερβολής να παρουσιάζει τους συγγενής του να τον θεωρούν τρελό.  Στη συνέχεια ο Πρωταγόρας, περιγράφοντας με ρεαλισμό την κοινωνική πραγματικότητα, καταλήγει στο συμπέρασμα πως οι Αθηναίοι θεωρούν ότι το να ομολογεί κάποιος άδικος δημόσια την αλήθεια (ότι είναι δηλαδή άδικος) θεωρείται παραφροσύνη, επειδή αυτό αμαυρώνει την κοινωνική του εικόνα και επειδή ενδέχεται να του δημιουργήσει προβλήματα με τη δικαιοσύνη. Στη φράση είτε είναι είτε όχι (δίκαιοι) υποδηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι κάτι που έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής , για την οποία έχει γίνει τόσος λόγος και η οποία αποδεικνύεται σε αυτό το τεκμήριον (αυτή βέβαια η αντίφαση αίρεται , αν θεωρήσουμε την καθολικότητα ως δυνατότητα ) . Τα πράγματα λοιπόν δεν εξετάζονται με βάση την ηθική δεοντολογία ή τη λειτουργία των κοινωνικών θεσμών, αλλά με βάση το συμφέρον και την εικόνα που οι άνθρωποι θέλουν να πλασάρουν (το φαίνεσθαι). 

-Αξιολόγηση του πρώτου επιχειρήματος: ο σοφιστής εδώ προσκομίζει μια εμπειρική απόδειξη, το επιχείρημά του στηρίζεται στην κοινή αντίληψη, σε δεδομένα που οικεία και αποδεκτά από το ευρύ κοινό και το ακροατήριο του Πρωταγόρα∙ παρόλα αυτά διακρίνουμε κάποιες αδυναμίες, κυρίως λόγω τις χρήσης δεοντολογικών εκφράσεων («φασιν πάντας δεῖν φάναι εἶναι δικαίους», «ὡς ἀναγκαῖον οὐδένα ὅντιν’ οὐχὶ ἁμῶς γέ πως μετέχειν αὐτῆς,ἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποις» .), αφού έτσι στηρίζεται όχι σε ό,τι ισχύει στην πραγματικότητα, αλλά σε ό,τι θα έπρεπε να ισχύει. 

-Ο συλλογισμός του Πρωταγόρα για το διδακτό της αρετής (2η παράγραφος)  («ὅσα γὰρ ἡγοῦνται ἀλλήλους κακὰ ἔχειν ἄνθρωποι φύσει ἢ τύχῃ… καὶ συλλήβδην πᾶν τὸ ἐναντίον τῆς πολιτικῆς ἀρετῆς»): Αποδεικτέα θέση: οι άνθρωποι νομίζουν ότι η πολιτική αρετή δεν είναι έμφυτη, ούτε αποκτιέται χωρίς εξωτερική επενέργεια, αλλά ότι είναι διδακτή και γίνεται κτήμα με επιμέλεια, σε όποιον γίνεται κτήμα. Πρώτη αποδεικτική σκέψη: για όσα αρνητικά έχουν οι άνθρωποι εκ φύσεως ή τυχαία κανένας δε θυμώνει, ούτε συμβουλεύει, ούτε τιμωρεί αυτούς που έχουν αυτά, για να μην είναι τέτοιοι, αλλά δείχνουν οίκτο. Παραδείγματα: οι άσχημοι, οι μικρόσωμοι, οι ασθενικοί Δεύτερη αποδεικτική σκέψη : Για όσα αγαθά έρχονται στον άνθρωπο με επιμέλεια, με άσκηση και διδασκαλία, αν κάποιος δεν τα έχει αυτά, αλλά αντίθετα έχει τα κακά, τότε παρουσιάζονται και οι θυμοί και οι τιμωρίες και οι παραινέσεις. Παραδείγματα: η αδικία, η ασέβεια, καθετί ενάντια στην πολιτική αρετή. Κατακλείδα : Η αρετή αποκτιέται ολοφάνερα με επιμέλεια και μάθηση, αφού όταν σε περίπτωση έλλειψής της ο καθένας θυμώνει με τον καθένα και τον συμβουλεύει. 

-Σχολιασμός επιχειρήματος: Ο Πρωταγόρας δέχεται την ύπαρξη τελεολογικής αρχής στη φύση· για το σοφιστή υπάρχει βέβαια σκοπιμότητα στη φύση, όχι ωστόσο απεριόριστη, γιατί έχουμε και τον παράγοντα τύχη. Έτσι κάνει λόγο για τα καλά και τα κακά που προέρχονται από τη φύση και την τύχη και είναι ανεξάρτητα από τη βούληση και την ευθύνη του ανθρώπου. Αναφέροντας ως παραδείγματα φυσικών ή τυχαίων μειονεκτημάτων την ασχήμια, το μικρό ανάστημα και το ασθενικό σώμα, παρατηρεί ότι κανείς δεν οργίζεται με τους ανθρώπους που τα έχουν, απεναντίας όλοι τους λυπούνται. Ο Πρωταγόρας εδώ αποστασιοποιείται καθαρά από θεοκρατικές ερμηνείες· δέχεται την ύπαρξη τελεολογικής στη φύση, ωστόσο προβάλλει και τον αστάθμητο παράγοντα του τυχαίου· όλα οφείλονται σε μια μηχανιστική αιτιοκρατία και εξελίσσονται αυτόνομα· πουθενά δε γίνεται λόγος για παρουσία ή επέμβαση του θείου, για θεία πρόνοια.  Στη συνέχεια ο Πρωταγόρας αναφέρεται στα επίκτητα αγαθά, τα οποία θεωρεί ότι ο άνθρωπος μπορεί να αποκτήσει με τις τρεις βασικές μορφές αγωγής: την επιμέλεια, την άσκηση και τη διδασκαλία (παραλείπεται η τέταρτη μορφή αγωγής, η μίμηση, ίσως γιατί μπορεί να οδηγήσει και αρνητικά αποτελέσματα). Επιπλέον αναφέρονται η τιμωρία και η νουθεσία ως βοηθητικά στοιχεία, που αποβλέπουν στην ενίσχυση της μαθησιακής διαδικασίας.  Αφού λοιπόν η αιδώς και η δίκη αποτελούν τις προϋποθέσεις για την απόκτηση της πολιτικής αρετής και αφού οι ηθικές αξίες δεν υπάρχουν στον ίδιο βαθμό σε όλους τους ανθρώπους ούτε μπορούν μόνες τους να οδηγήσουν στην αρετή χωρίς την επιμέλεια, την άσκηση και τη διδασκαλία, είναι φανερό πως η παιδεία είναι η κινητήριος δύναμη που θα μετατρέψει τον άνθρωπο από ‘‘δυνάμει’’ σε ‘‘ενεργεία’’ πολιτικό όν. Η αδικία, η ασέβεια και οτιδήποτε είναι αντίθετο προς την αρετή δεν είναι ‘‘φυσικά ελαττώματα’’, ώστε να αντιμετωπίζεται κανείς με συμπάθεια και κατανόηση· αντίθετα, αυτά επισύρουν την οργή και τη νουθεσία, γιατί δείχνουν ότι ο άνθρωπος αδιαφόρησε για κάτι που είχε υποχρέωση και δυνατότητα να διδαχθεί. Η απόδειξη του Πρωταγόρα δεν είναι ιδιαίτερα πειστική, αφού η αποδεικτέα θέση χρησιμοποιείται παράλληλα και ως αποδεικτικό επιχείρημα. Αυτός ο τρόπος απόδειξης είναι ένα είδος σοφίσματος που λέγεται ‘‘ληψις του ζητουμένου’’, έτσι ονομάζεται το σόφισμα, όταν ένα επιχείρημα αντιβαίνει στον ορθό λόγο, επειδή προσπαθεί ν’ αποδείξει απόφανση με προτάσεις που έχουν οι ίδιες ανάγκη να αποδειχθούν. 

-Ο Πρωταγόρας ενδιαφέρεται για το ότι η αρετή θεωρείται διδακτή’ δουλεύει με το κοινώς αποδεκτό. Ο Σωκράτης, από την άλλη μεριά, ενδιαφέρεται για το αν η αρετή είναι διδακτή’ προχωρά από το κοινώς αποδεκτό και πέρα.

ΕΝΟΤΗΤΑ 6η (324A-C) Η παιδευτική σημασία της τιμωρίας ως απόδειξη  του διδακτού της αρετής

Ἔνθα δὴ πᾶς παντὶ θυμοῦται καὶ νουθετεῖ, δῆλον ὅτι ὡς ἐξ ἐπιμελείας καὶ μαθήσεως κτητῆς οὔσης. Εἰ γὰρ ἐθέλεις ἐννοῆσαι τὸ κολάζειν, ὦ Σώκρατες, τοὺς ἀδικοῦντας τί ποτε δύναται, αὐτό σε διδάξει ὅτι οἵ γε ἄνθρωποι ἡγοῦνται παρασκευαστὸν εἶναι ἀρετήν. Οὐδεὶς γὰρ κολάζει τοὺς ἀδικοῦντας πρὸς τούτῳ τὸν νοῦν ἔχων καὶ τούτου ἕνεκα, ὅτι ἠδίκησεν, ὅστις μὴ ὥσπερ θηρίον ἀλογίστως τιμωρεῖται· ὁ δὲ μετὰ λόγου ἐπιχειρῶν κολάζειν οὐ τοῦ παρεληλυθότος ἕνεκα ἀδικήματος τιμωρεῖται—οὐ γὰρ ἂν τό γε πραχθὲν ἀγένητον θείη—ἀλλὰ τοῦ μέλλοντος χάριν, ἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθέντα. Καὶ τοιαύτην διάνοιαν ἔχων διανοεῖται παιδευτὴν εἶναι ἀρετήν· ἀποτροπῆς γοῦν ἕνεκα κολάζει. Ταύτην οὖν τὴν δόξαν πάντες ἔχουσιν ὅσοιπερ τιμωροῦνται καὶ ἰδίᾳ καὶ δημοσίᾳ. Τιμωροῦνται δὲ καὶ κολάζονται οἵ τε ἄλλοι ἄνθρωποι οὓς ἂν οἴωνται ἀδικεῖν, καὶ οὐχ ἥκιστα Ἀθηναῖοι οἱ σοὶ πολῖται· ὥστε κατὰ τοῦτον τὸν λόγον καὶ Ἀθηναῖοί εἰσι τῶν ἡγουμένων παρασκευαστὸν εἶναι καὶ διδακτὸν ἀρετήν. Ὡς μὲν οὖν εἰκότως ἀποδέχονται οἱ σοὶ πολῖται καὶ χαλκέως καὶ σκυτοτόμου συμβουλεύοντος τὰ πολιτικά, καὶ ὅτι διδακτὸν καὶ παρασκευαστὸν ἡγοῦνται ἀρετήν, ἀποδέδεικταί σοι, ὦ Σώκρατες, ἱκανῶς, ὥς γέ μοι φαίνεται.

Μετάφραση

Όπου λοιπόν καθένας θυμώνει με τον καθένα και τον νουθετεί, είναι φανερό πως αυτό γίνεται γιατί πιστεύουν ότι την αρετή αυτή την αποκτά κανείς με επιμέλεια και μάθηση. Αν θελήσεις αλήθεια, Σωκράτη, να στοχαστής σε τι αποσκοπεί η τιμωρία των αδικούντων, μόνο του αυτό θα σου αποδείξει, ότι ο κόσμος τουλάχιστο πιστεύει ότι η αρετή είναι κάτι που το αποκτά κανείς. Γιατί κανείς δεν τιμωρεί όσους κάνουν το άδικο, έχοντας το νου του σ' αυτό, στο ότι αδίκησαν, και εξ αιτίας αυτού, όποιος βέβαια δε ρίχνεται σα θηρίο στην εκδίκηση, ασυλλόγιστα. Όποιος με σκέψη έρχεται στην τιμωρία, δεν τιμωρεί ένεκα του αδικήματος που έγινε ―ό,τι έγινε δεν είναι δυνατό να κάνεις να μη έχει γίνει― αλλά για το μέλλον, για να μη αδικήσει ξανά μήτε αυτός ο ίδιος, μήτε άλλος που είδε να τιμωρούν αυτόν. Και όταν σκέπτεται έτσι, σκέπτεται ότι η αρετή διδάσκεται• τιμωρεί λοιπόν για να αποτρέψει από το κακό. Αυτή λοιπόν τη γνώμη έχουν όσοι επιβάλλουν τιμωρίες και στην ιδιωτική και στη δημόσια ζωή• και τιμωρίες και κολασμούς επιβάλλουν και οι άλλοι άνθρωποι σε όσους νομίζουν ότι κάνουν αδικίες, και μάλιστα οι Αθηναίοι, οι συμπολίτες σου• ώστε σύμφωνα με τις σκέψεις αυτές και οι Αθηναίοι είναι από κείνους που πιστεύουν ότι η αρετή διδάσκεται και μαθαίνεται. Ότι λοιπόν σωστά δέχονται οι συμπολίτες σου και το χαλκιά και το σκυτοτόμο να δίνουν γνώμη για τα θέματα της πολιτικής αρετής, και ότι πιστεύουν πως η αρετή διδάσκεται και μαθαίνεται, σου απέδειξα, Σωκράτη, ικανοποιητικά, όπως μου φαίνεται.

Σχόλια

Θέμα: Η παιδευτική σημασία της τιμωρίας ως απόδειξη του διδακτού της αρετής.

Δομή: 1. συνοπτική αναφορά του συμπεράσματος στο οποίο κατέληξε ο Πρωταγόρας, ότι η αρετή διδάσκεται 2. εισαγωγή της νέας θέσης για τη σημασία της τιμωρίας α. ποιοι τιμωρούνται β. ο σωφρονιστικός και αποτρεπτικός ρόλος της τιμωρίας  3. συμπέρασμα: η αρετή είναι κάτι που μπορεί να αποκτηθεί και να διδαχτεί. Επίλογος Πρωταγόρα και παραδείγματα

-Η συλλογιστική πορεία του Πρωταγόρα προς τεκμηρίωση του διδακτού της αρετής για άλλη μια φόρα, είναι εδώ ο εξής («οὐδεὶς γὰρ κολάζει τοὺς ἀδικοῦντας πρὸς τούτῳ… ἀποτροπῆς γοῦν ἕνεκα κολάζει».): Αποδεικτέα θέση: Η τιμωρία σε αυτούς που αδικούν αποδεικνύει ότι οι άνθρωποι θεωρούν πως η αρετή είναι κάτι που μπορεί να αποκτηθεί. Πρώτο επιχείρημα: Το νόημα της ποινής (των τιμωριών στη δημόσια ζωή και των νουθετήσεων στην ιδιωτική) σε μια οργανωμένη κοινωνία δεν είναι η άλογη εκδίκηση, εκτός αν κάποιος συμπεριφέρεται όπως το άγριο ζώο. Δεύτερο επιχείρημα: το νόημα και ο στόχος της έλλογης ποινής είναι : Α. ο σωφρονισμός εκείνου που διέπραξε το έγκλημα και :  Β.  ο παραδειγματισμός των άλλων.  Κατακλείδα: Εφόσον οι πολίτες τιμωρούν για αποτροπή επανάληψης της άδικης πράξης που διεπράχθη, αυτό σημαίνει ότι πιστεύουν πως η αρετή είναι διδακτή. 

- Αξιολόγηση του επιχειρήματος: ο Πρωταγόρας προσπαθεί εδώ να αποδείξει ότι η αρετή είναι διδακτή με το επιχείρημα ότι, αφού οι άνθρωποι επιβάλλουν ποινές για παραδειγματισμό και σωφρονισμό, πιστεύουν ότι η αρετή μπορεί να διδαχτεί. Η έλλογη τιμωρία αποδεικνύει ότι ο άνθρωπος που έχει περιπέσει σε κάποιο αδίκημα επιδέχεται βελτίωση. Αν η αρετή δε διδασκόταν, αυτό θα σήμαινε ότι κάποιος είναι καλός ή κακός εκ φύσεως. Τότε όμως θα ήταν αδύνατο να αλλάξει, άρα δε θα ήταν υπεύθυνος για την αδικία, ούτε θα μπορούσε να επιβληθεί ποινή. Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήξει ο σοφιστής είναι αβάσιμο, αφού η ίδια η θέση που χρειάζεται απόδειξη χρησιμοποιείται και ως αποδεικτικό επιχείρημα. Πρόκειται πάλι για το σόφισμα της λήψης του ζητουμένου. Η έλλογη τιμωρία (μόνο για σωφρονισμό και παραδειγματισμό και ποτέ χωρίς λογική, μόνο για εκδίκηση) είναι σχετική ανήκει στη σφαίρα της δεοντολογίας και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα (οι άνθρωποι και στην αρχαιότητα και στην εποχή μας έχουν τιμωρήσει και τιμωρούν και για εκδίκηση) 

- Ο Πρωταγόρας λοιπόν με αυτόν το συλλογισμό του για τη τιμωρία, καθώς και με το συλλογισμό του στην προηγούμενη ενότητα, επιδιώκει να ανασκευάσει το συμπέρασμα στο οποίο είχε καταλήξει προηγουμένως ο συνομιλητής του, ο Σωκράτης: οι Αθηναίοι, είχε πει ο Σωκράτης, δε θεωρούν ότι η πολιτική αρετή είναι κάτι που διδάσκεται, αφού συμμετέχουν όλοι σε αυτήν, χωρίς να έχουν κάνει πριν μαθήματα, όπως συμβαίνει με άλλες τέχνες. 

- Στο σημείο θα πρέπει βέβαια να προσθέσουμε ότι οι τιμωρίες (και στην αρχαία εποχή- βλέπε καταδίκη Σωκράτη - και στη σημερινή κοινωνία)δεν αποσκοπούν πάντοτε στο σωφρονισμό, αλλά μπορεί να επιβάλλονται και για εκδίκηση ή εξυπηρέτηση συμφερόντων. 

- Ρηξικέλευθη θα χαρακτηρίζαμε την άποψη του Πρωταγόρα για τη σωφρονιστική και αποτρεπτική λειτουργία της ποινής η άποψη αυτή προϋποθέτει ότι ο άνθρωπος είναι ον με λόγο, λογική. 

- Μέσα από τις πρωτοποριακές για την εποχή απόψεις του Πρωταγόρα (όπως πρωτοποριακές ήταν γενικότερα οι απόψεις των σοφιστών), διαφαίνεται ότι πιστεύει πως το σύνολο προηγείται του ατόμου κι ότι επιθυμεί την ευημερία της πόλης ( γι’ αυτό οι πολίτες συμβουλεύουν αυτούς που δεν έχουν την αιδώ και τη δίκη και τιμωρούν τους άδικους). 

- Το πνεύμα του Πρωταγόρα διαπνέεται λοιπόν, όπως διακρίνουμε, από δημοκρατικά φρονήματα και από αισιοδοξία, χαρακτηριστικά που διαπνέουν γενικότερα τη σοφιστική  στην οποία ανήκει. («πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος εστί»)

ΕΝΟΤΗΤΑ 7η (324D-326E) Η διδασκαλία της αρετής από την οικογένεια και την κοινωνία

Υπάρχει ακόμη μια απορία, αυτή που διατύπωσες σχετικά με τους αγαθούς άνδρες: για ποιον λόγο οἱ ἀγαθοὶ ἄνδρες, ενώ διδάσκουν στους γιους τους όλα τα άλλα πράγματα που εξαρτώνται από τους δασκάλους και τους κάνουν σοφούς, δεν είναι σε θέση να τους βελτιώσουν στην αρετή στην οποία είναι και οι ίδιοι εξαίρετοι. Για το θέμα αυτό, Σωκράτη, δεν θα σου πω μύθο, αλλά λόγο. Σκέψου λοιπόν, τι από τα δύο συμβαίνει: υπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οι πολίτες, προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως, ή δεν υπάρχει; Έτσι μόνο μπορεί να λυθεί η απορία που έχεις. Διότι, εάν μεν υπάρχει αυτό το ένα πράγμα και εάν αυτό το πράγμα δεν είναι ούτε η οικοδομική ούτε η μεταλλουργία ούτε η κεραμική, αλλά η δικαιοσύνη και η σωφροσύνη και το ὅσιον (και αυτά τα ονομάζω όλα μαζί ἀνδρὸς ἀρετήν)· εάν υπάρχει λοιπόν αυτό το πράγμα στο οποίο πρέπει να μετέχουν όλοι και σύμφωνα με το οποίο πρέπει να ενεργεί κάθε άνδρας ξεχωριστά σε περίπτωση που θέλει να μάθει ή να πράξει κάτι, και σε καμιά περίπτωση χωρίς αυτό· και εάν, σε περίπτωση που κάποιος δεν μετέχει σ' αυτό, είτε παιδί είναι, είτε άνδρας είτε γυναίκα, πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε, μέχρι που, με την τιμωρία, να βελτιωθεί· και εάν, σε διαφορετική περίπτωση, πρέπει να εκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμα ακόμα και μετά τη διδασκαλία, ακόμα και μετά την τιμωρία· εάν λοιπόν έτσι έχουν τα πράγματα, και εάν, παρόλο που αυτή είναι η φύση των πραγμάτων, οι αγαθοί άνδρες, ενώ μορφώνουν τους γιους τους σε όλα τα άλλα, αυτό δεν τους το διδάσκουν, τότε σκέψου τι περίεργα πλάσματα είναι αυτοί οι αγαθοί άνδρες! Ότι το πράγμα αυτό το θεωρούν διδακτό και στο ιδιωτικό και στο δημόσιο επίπεδο, το αποδείξαμε ήδη. Ενώ όμως είναι το πράγμα αυτό διδακτό, αφού είναι κάτι που μπορεί να φροντίσει και να καλλιεργήσει κανείς, αυτοί διδάσκουν στους γιους τους τα άλλα, των οποίων η άγνοια δεν πρόκειται να επιφέρει ως ποινή τον θάνατο, αυτό όμως, την αρετή, που εάν τα αγόρια δεν τη μάθουν και δεν τη φροντίσουν, μπορεί να υποστούν ως ποινή και τον θάνατο και την εξορία και τη δήμευση της περιουσίας εκτός από τη θανάτωση και, με μια λέξη, τη συνολική καταστροφή του οἴκου τους, αυτή δεν τη διδάσκουν και δεν τη φροντίζουν με κάθε δυνατή επιμέλεια! Μπορούμε να πιστέψουμε κάτι τέτοιο, Σωκράτη;

Στην πραγματικότητα, αρχίζουν από την παιδική ηλικία να διδάσκουν και να νουθετούν, συνεχίζοντας για όλη τη ζωή. Αμέσως μόλις αρχίσει να καταλαβαίνει ένα παιδί τι του λένε, και η παραμάνα του και η μητέρα του και ο παιδαγωγός του και ο ίδιος ο πατέρας του αγωνίζονται γι' αυτό το πράγμα, για το πώς δηλαδή θα βελτιωθεί το αγόρι, διδάσκοντάς το για κάθε του πράξη και για κάθε του λόγο και εξηγώντας του ότι αυτό είναι δίκαιο και το άλλο άδικο, και ότι αυτό είναι καλό και το άλλο αισχρό, και αυτό όσιο και εκείνο ανόσιο, και ότι αυτά πρέπει να τα κάνεις και αυτά να μην τα κάνεις. Κι όταν ακούει με τη θέλησή του, πάει καλά. Εάν όμως δεν υπακούει, τότε, με τις απειλές και τα χτυπήματα το "ισιώνουν", σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνει. Κι ύστερα, όταν το στέλνουν στους δασκάλους, δίνουν εντολή να επιμεληθεί ο δάσκαλος περισσότερο την εὐκοσμία των παιδιών, παρά τα γράμματα και τη μουσική. Και οι δάσκαλοι άλλωστε γι' αυτό φροντίζουν κυρίως. Και μόλις τα αγόρια μάθουν τα γράμματα και είναι σε θέση στο εξής να καταλάβουν ένα γραπτό κείμενο, όπως μέχρι τώρα καταλάβαιναν τον προφορικό λόγο, τα βάζουν, καθισμένα στα θρανία τους, να διαβάζουν δυνατά τα ποιήματα των μεγάλων ποιητών και τα αναγκάζουν να μάθουν απέξω αυτά τα έργα, στα οποία υπάρχουν πολλές συμβουλές, αλλά και αναλύσεις για τα πράγματα, και ἔπαινοι και ἐγκώμια για τους αρχαίους ήρωες, προκειμένου το αγόρι να θελήσει να τους μιμηθεί και να έχει διάθεση να γίνει παρόμοιος. [...]

Και όταν πια φύγουν αυτοί [δηλ. οι νέοι άνδρες] από τους δασκάλους, η πόλη, με τη σειρά της, τους αναγκάζει να μάθουν τους νόμους και να ζουν σύμφωνα με αυτούς, ώστε να μην ενεργούν από μόνοι τους και όπως νομίζουν οι ίδιοι [...]. Έτσι, και η πόλη, υπογραμμίζοντας τους νόμους, αυτά τα επινοήματα των καλών, παλαιῶν νομοθετῶν, αναγκάζει και όσους ασκούν ένα αξίωμα και όσους άρχονται να συμμορφώνονται με αυτούς. Εκείνος δε ο οποίος τους παραβαίνει, υφίσταται κυρώσεις και οι κυρώσεις αυτές ονομάζονται, και σε σας εδώ [δηλ. στην Αθήνα] και σε πολλά άλλα μέρη, εὐθύνες, λες και η δικαιοσύνη ξαναβάζει [τον παραβάτη] στην ευθεία. Ενώ λοιπόν είναι τόσο μεγάλη η προσπάθεια που καταβάλλεται για την αρετή και στο ιδιωτικό και στο δημόσιο επίπεδο, εσύ Σωκράτη εκπλήττεσαι και απορείς αν η αρετή είναι διδακτή; Το εκπληκτικό όμως θα ήταν μάλλον το να μην μπορεί να διδαχθεί η αρετή.

Σχόλια

Θέμα: Η διδασκαλία της αρετής από την οικογένεια και την κοινωνία

Δομή: 1. Πέρασμα από το μύθο (ενότητες 2-4) και τις συμπληρωματικές εξηγήσεις του μύθου (ενότητες 5-6) στη διάλεξη (ενότητα 7)  2. εισαγωγή της θέσης του φιλοσόφου: υπάρχει ένα πράγμα στο οποίο πρέπει να μετέχουν όλοι οι πολίτες, προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη της πόλης, ή δεν υπάρχει;  Α. η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη και το όσιον είναι αυτά στα οποία πρέπει να μετέχουν όλοι  Β. αυτά (η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη και το όσιον) διδάσκονται στη νεολαία, διότι, αν υπάρχει έλλειψή τους, ο μη μετέχων τιμωρείται  Γ. Ο Πρωταγόρας αναρωτιέται πως είναι δυνατόν οι αγαθοί άνδρες να μη διδάσκουν στα παιδιά τους τις αρετές, όταν γνωρίζουν τι θα συμβεί στην αντίθετη περίπτωση.  3.  θέμα δια βίου εκπαίδευσης α. αρχικά στην οικογένεια β. έπειτα με τους δασκάλους και γ. εκπαίδευση στα πλαίσια της πόλης, με τους νόμους και τους κανόνες της  4. Τελικό συμπέρασμα Πρωταγόρα: η αρετή είναι κάτι που διδάσκεται

- Ο Πρωταγόρας ως τώρα έχει αποδείξει την καθολικότητα της αρετής και έχει ανασκευάσει τη θέση του Σωκράτη ότι η αρετή δεν είναι διδακτή, αποδεικνύοντας το αντίθετο και χρησιμοποιώντας το μύθο. Τώρα, χρησιμοποιώντας το λόγο θα ανασκευάσει την άλλη άποψη του Σωκράτη, ότι οι άριστοι άνδρες δεν μπορούν να διδάξουν στους γιούς τους την αρετή. Πριν αρχίσει την ανασκευή της αντίρρησης του Σωκράτη, ο Πρωταγόρας δηλώνει ότι θα αλλάξει μέθοδο, εγκαταλείποντας το μύθο και χρησιμοποιώντας το λόγο, τη λογική σκέψη, τα λογικά επιχειρήματα που αναφέρονται στην πραγματικότητα. Ο Σωκράτης είχε διατυπώσει το επιχείρημα ότι οι άριστοι πολιτικοί ηγέτες δεν μπορούν να μεταδώσουν στους γιούς τους την πολιτική αρετή που διακρίνει τους ίδιους. Ο Πλάτωνας βάζει τον Πρωταγόρα να αλλοιώνει το επιχείρημα αυτό, αφού θα θεωρήσει δεδομένη τη δική του αντίθετη θέση (=μπορούν οι άριστοι άντρες και διδάσκουν στα παιδιά τους την πολιτική αρετή) και θα την αιτιολογήσει. Η αναφορά του σε σπουδαίους άντρες υπονοεί τους μεγάλους πολιτικούς Θεμιστοκλή, Αριστείδη, Θουκυδίδη, Περικλή. Εξάλλου σε άλλο έργο του Πλάτωνα παρουσιάζονται οι γιοί του Αριστείδη και του Θουκυδίδη να μέμφονται τους γονείς τους ότι τους έδωσαν ελλιπή αγωγή.

- Δύο είναι οι βασικοί συλλογισμοί του Πρωταγόρα στην ενότητα αυτή: 1ον Αποδεικτέα θέση : οι άριστοι άνδρες μπορούν να διδάξουν στα παιδιά τους την πολιτική αρετή (ανασκευή της άποψης του Σωκράτη που ισχυρίστηκε το αντίθετο):  Πρώτο επιχείρημα: Υπάρχει ένα πράγμα στο οποίο πρέπει να μετέχουν όλοι οι πολίτες για να είναι δυνατή η ύπαρξη της πόλης (της πόλης – κράτους) κι αυτό είναι η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη και το όσιον. Δεύτερο επιχείρημα : Σε περίπτωση που κάποιος δε μετέχει σ’αυτό, είτε άνδρας είναι, είτε γυναίκα, πρέπει να τιμωρείται για να βελτιωθεί. Τρίτο επιχείρημα : Πρέπει να εκδιώκεται από την πόλη ή να σκοτώνεται ως ανίατος αυτός ο οποίος, ακόμη και μετά τη διδασκαλία δε συμμορφώνεται. Κατακλείδα : είναι αδιανόητο οι μεγάλοι άνδρες να μη διδάσκουν την πολιτική αρετή στους γιους τους, γιατί σε διαφορετική περίπτωση θα τους άφηναν εκτεθειμένους στον κίνδυνο της θανατικής ποινής, της εξορίας και γενικότερα της «καταστροφής του οίκου» τους.

-Το επιχείρημα αυτό του σοφιστή είναι το πιο ανίσχυρο και μη πειστικό, λόγω του λεγόμενου σοφίσμστος της λήψης του ζητουμένου∙ έτσι ονομάζεται το σόφισμα, όταν ένα επιχείρημα αντιβαίνει στον ορθό λόγο, επειδή προσπαθεί ν’ αποδείξει απόφανση με προτάσεις που έχουν οι ίδιες ανάγκη να αποδειχθούν. Κι εδώ, το επιχείρημα («οι αγαθοί άνδρες,  ενώ μορφώνουν…τι περίεργα πλάσματα είναι αυτοί οι αγαθοί άνδρες!», σελ.89) πρέπει να αποδειχθεί το ίδιο και δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως προκείμενη για να καταλήξουμε σ’ένα ορθό και έγκυρο συμπέρασμα. 

- Η φραστική διατύπωση της απόδειξης: Η απόδειξη της θέσης ότι οι άριστοι άνδρες μπορούν να διδάξουν και διδάσκουν στα παιδιά τους την πολιτική αρετή γίνεται με τη χρήση α ) μιας ρητορικής ερώτησης και  β ) επτά διαδοχικών υποθετικών προτάσεων , οι οποίες διατυπώνονται μόνο ρητορικά ως υποθέσεις , ενώ εννοούνται ως προτάσεις αποφαντικές, ως δεδομένες θέσεις. Με αυτούς τους εκφραστικούς τρόπους ο λόγος γίνεται πιο εντυπωσιακός.  Υπάρχει ωστόσο και η γνώμη ότι ο Πλάτωνας θέλει να παρουσιάσει έναν Πρωταγόρα που βρίσκεται σε αμηχανία και δυσκολεύεται να διατυπώσει την απόδειξή του, γι΄ αυτό φλυαρεί , έχει ανακολουθίες και επαναλήψεις και γενικά χρησιμοποιεί λόγο χαλαρό και πλατειαστικό. 

Δια βίου μάθηση. Αποδεικτέα θέση: Η ισόβια εκπαίδευση των Αθηναίων αποδεικνύει το διδακτό της αρετής. Πρώτο επιχείρημα: κατά τη διάρκεια της νηπιακής ηλικίας οι φορείς της εκπαίδευσης μέσα στην οικογένεια, οι γονείς, η παραμάνα και ο παιδαγωγός δηλαδή, προσπαθούν να δώσουν ηθικοπλαστικό περιεχόμενο στην εκπαίδευση, με νουθεσίες, αλλά και με χτυπήματα και απειλές. Δεύτερο επιχείρημα : στο επόμενο στάδιο της εκπαίδευσης (από 6ο-7ο μέχρι και 18ο) ο φορέας, δηλαδή ο δάσκαλος, αναλαμβάνει να δώσει ηθικοπλαστικό και γνωστικό περιεχόμενο στην εκπαίδευση, διδάσκοντας ανάγνωση, γραφή, μουσική, καθώς επίσης και με τα ποιήματα των μεγάλων ποιητών που μαθαίνουν απ’έξω τα παιδιά. Το αγόρι, ακούγοντας και μαθαίνοντας τα εγκώμια και τους επαίνους για τους μεγάλους άνδρες, θα θελήσει να τους μιμηθεί και να γίνει παρόμοιος. Τρίτο επιχείρημα :Όταν πλέον το αγόρι γίνεται άνδρας (από το 18ο έτος κι έπειτα) η πόλη, ο τρίτος φορέας της δια βίου εκπαίδευσης, αναλαμβάνει να δώσει πολιτικό περιεχόμενο στην εκπαίδευση, αναγκάζοντας τους άνδρες «να μάθουν τους νόμους και να ζουν σύμφωνα με: αυτούς, ώστε να μην ενεργούν μόνοι τους και όπως νομίζουν οι ίδιοι» μαθαίνοντας παράλληλα να άρχουν και να άρχονται. Εάν κάποιος παραβαίνει τους νόμους, υφίστανται κυρώσεις που ονομάζονται «ευθύνες» με την αντίληψη ότι η δικαιοσύνη ξαναβάζει τον παραβάτη στην ‘ευθεία’. Κατακλείδα : Εφόσον στον ιδιωτικό και στον δημόσιο βίο καταβάλλεται τόσο μεγάλη προσπάθεια για την αρετή, αυτή η προσπάθεια αποδεικνύει ότι η αρετή είναι διδακτή. 

- Αυτή η δεύτερη συλλογιστική πορεία του φιλοσόφου είναι το ισχυρότερο και πειστικότερο επιχείρημα από όσα έχει εκθέσει μέχρι τώρα για το διδακτό της αρετής. 

- Ο μύθος, που χρησιμοποίησε μέχρι τώρα ο Πρωταγόρας, είναι, λόγω της μεταφορικότητάς του, πιο ευχάριστος’ βλέπει κανείς μέσα από αυτόν σε βάθος τα πράγματα. Η διάλεξη που χρησιμοποιεί στην ενότητα αυτή έχει επιχειρήματα και δείχνει τη ‘μαστοριά’ του, κερδίζει τις εντυπώσεις. 

- Στον Πρωταγόρα, σε γενικές γραμμές, αξία έχει να κοιτάμε όχι κατά πόσο είναι ορθές οι απόψεις του, αλλά να τις ελέγχουμε από κοινωνιολογική σκοπιά.

-Σχηματικά: 

Στάδια εκπαίδευσης:  Α’στάδιο,   Β’στάδιο,  Γ’στάδιο

Ηλικία:  Νηπιακή,   Παιδική/εφηβική,  Αντρική

Φορείς:  Οικογένεια,   Ο δάσκαλος, Πολιτεία + κοινωνία

Περιεχόμενο: Ηθοπλαστικό, Ηθοπλαστικό + γνωστικό, Πολιτικό

Στόχος:  Η βελτίωση, Η ευκοσμία, Η πολιτική αγωγή

Μέθοδοι: Νουθεσίες,  Διδασκαλία,  Απειλές,  Χτυπήματα

Διδασκαλία: Πρότυπα, Κυρώσεις (ευθύναι)