Πλάτωνος Πολιτεία - Ανάλυση Ενοτήτων

ΕΝΟΤΗΤΑ 11η (514A-515A) Η αλληγορία του σπηλαίου

Μετὰ ταῦτα δή, εἶπον, ἀπείκασον τοιούτῳ πάθει τὴν ἡμετέραν φύσιν παιδείας τε πέρι καὶ ἀπαιδευσίας. Ἰδὲ γὰρ ἀνθρώπους οἷον ἐν καταγείῳ οἰκήσει σπηλαιώδει, ἀναπεπταμένην πρὸς τὸ φῶς τὴν εἴσοδον ἐχούσῃ μακρὰν παρὰ πᾶν τὸ σπήλαιον, ἐν ταύτῃ ἐκ παίδων ὄντας ἐν δεσμοῖς καὶ τὰ σκέλη καὶ τοὺς αὐχένας, ὥστε μένειν τε αὐτοὺς εἴς τε τὸ πρόσθεν μόνον ὁρᾶν, κύκλῳ δὲ τὰς κεφαλὰς ὑπὸ τοῦ δεσμοῦ ἀδυνάτους περιάγειν, φῶς δὲ αὐτοῖς πυρὸς ἄνωθεν καὶ πόρρωθεν καόμενον ὄπισθεν αὐτῶν, μεταξὺ δὲ τοῦ πυρὸς καὶ τῶν δεσμωτῶν ἐπάνω ὁδόν, παρ' ἣν ἰδὲ τειχίον παρῳκοδομημένον, ὥσπερ τοῖς θαυματοποιοῖς πρὸ τῶν ἀνθρώπων πρόκειται τὰ παραφράγματα, ὑπὲρ ὧν τὰ θαύματα δεικνύασιν.

Ὁρῶ, ἔφη.

Ὅρα τοίνυν παρὰ τοῦτο τὸ τειχίον φέροντας ἀνθρώπους σκεύη τε παντοδαπὰ ὑπερέχοντα τοῦ τειχίου καὶ ἀνδριάντας καὶ ἄλλα ζῷα λίθινά τε καὶ ξύλινα καὶ παντοῖα εἰργασμένα, οἷον εἰκὸς τοὺς μὲν φθεγγομένους, τοὺς δὲ σιγῶντας των παραφερόντων.

Ἄτοπον, ἔφη, λέγεις εἰκόνα καὶ δεσμώτας ἀτόπους.

Ὁμοίους ἡμῖν, ἦν δ' ἐγώ.

Μετάφραση

Ύστερα απ' αυτά παράστησε τώρα την ανθρώπινη φύση, σχετικά με την παιδεία και την απαιδευσία, με την ακόλουθη εικόνα που θα σου ειπώ: Φαντάσου σαν μέσα σ' ένα σπήλαιο κάτω από τη γη, που να έχει την είσοδο του ανοιγμένη προς το φως σ' όλο το μάκρος της• ανθρώπους που από παιδιά να βρίσκονται εκεί μέσα αλυσοδεμένοι από τα πόδια και τον τράχηλο, σε τρόπο που να μένουν πάντα στην ίδια θέση και μόνο εμπρός των να βλέπουν, χωρίς να μπορούν να στρέψουν γύρω την κεφαλή τους εξ αιτίας τα δεσμά τους• και από πίσω σε αρκετή απόσταση και υψηλότερά τους να υπάρχει αναμμένη φωτιά, που το φως της να έρχεται ως αυτούς και ανάμεσα στη φωτιά και τους δεσμώτες ένας δρόμος προς τα επάνω• και πλάι στο δρόμο φαντάσου ακόμα παράλληλά του χτισμένο ένα μακρύ τοιχαράκι σαν εκείνα τα διαφράγματα που έχουν βαλμένα οι θαυματοποιοί εμπρός από τους ανθρώπους και τους δείχνουν πάνω από κει τις ταχυδακτυλουργίες των.

Τα φαντάζομαι όλ' αυτά.

Φαντάσου τώρα ανθρώπους να περνούν κατά μήκος αυτού του τοίχου φορτωμένοι κάθε λογής αντικείμενα, καθώς και αγάλματα ανθρώπων και ζώων κατασκευασμένα από ξύλο ή πέτρα ή ό,τι άλλο, που να ξεπερνούν όλ' αυτά πιο ψηλά από το τοιχαράκι, κι αυτοί που τα σηκώνουν, όπως είναι φυσικό, άλλοι να μιλούν καθώς περνούν μεταξύ τους κι άλλοι να σωπαίνουν.

Πολύ παράξενη είναι η εικόνα και αλλόκοτοι οι δεσμώτες σου.

Και μολαταύτα όμοιοι με μας•

Σχόλια

Θέμα όλης της αλληγορίας: η παιδεία ως στροφή της ψυχής προς το φως, δηλαδή προς την ιδέα του αγαθού και πιο συγκεκριμένα : α. η επίδραση που ασκεί στη φύση του ανθρώπου και β. η υποχρέωση που έχουν όλοι οι φιλόσοφοι να φωτίζουν με την παιδεία όλους τους ανθρώπους. (αυτά εξετάζονται βέβαια πάντα στο πλαίσιο της ορθής πολιτείας, η οποία παρέχει την ορθή παιδεία)

Δομή: α. Παρομοίωση του κόσμου και των ανθρώπων με φανταστική σπηλιά και δεσμώτες και περιγραφή του 

β. περιγραφή του φωτεινού κόσμου έξω από τη σπηλιά 

γ. η δραστηριότητα των ανθρώπων στο φωτεινό κόσμο έξω από τη σπηλιά

Τα πράγματα, κατά τον Πλάτωνα, χωρίζονται σε αισθητά και νοητά 

Στάδιο 1ο. Αλληγορία: Οι δεσμώτες είναι οι άνθρωποι της άγνοιας οι οποίοι παρακολουθούν τις σκιές και πιστεύουν πως η αλήθεια είναι μπροστά τους. Οι δεσμώτες απελευθερώνονται και αντικρίζουν ένα μέρος της αλήθειας, η οποία όμως δεν ταυτίζεται με το υπέρτατο αγαθό αλλά προέρχεται από την φωτιά και το φως που αυτή εκπέμπει. Έτσι ξεκινάει η ανάβαση από το σπήλαιο στο φως του ήλιου, ο οποίος συμβολίζει το αγαθό. Η παραμονή στο φως έχει να κάνει με το έργο των φυλάκων οι οποίοι γίνονται φιλόσοφοι βασιλείς. 

Στάδιο 2ο. Κυριολεξία: Η αλληγορία του σπηλαίου συμβολίζει την πορεία του ανθρώπου προς τη σκληρή κοινωνική πραγματικότητα προς τη γνώση και την καλλιέργεια. Οι δεσμώτες είναι οι άνθρωποι της απαιδευσιάς και της άγνοιας. Οι σκιές και τα μεταφερόμενα ομοιώματα μπροστά από τη φωτιά είναι το κακέκτυπο του κόσμου των ιδεών. Η αποδέσμευση και η ανάβαση στο φως έξω από το σπήλαιο ισοδυναμεί με την άνοδο στον κόσμο της νόησης, του στοχασμού. Οι απελεύθεροι δεσμώτες ταυτίζονται με τους φύλακες οι οποίοι γίνονται φιλόσοφοι βασιλείς και έχουν κατακτήσει τον κόσμο των ιδεών νικώντας την αμάθεια και την πλάνη. 

Στάδιο 3ο. Κοινωνικό – Πολιτική Ερμηνεία: Ο Πλάτωνας ερμηνεύει το πολιτικό του εποικοδόμημα ως μία πορεία από την άγνοια προς την γνώση. Αν οι δεσμώτες οι οποίοι ισοδυναμούν με τους φύλακες και ιδίως με τους άρχοντες βασιλείς κατακτούν το αγαθό φτάνουν στον κόσμο των ιδεών τότε σημαίνει ότι έχουν έναν σκοπό να υπηρετήσουν πιστά και ανιδιοτελώς ολόκληρη την πολιτεία. Ο Πλάτωνας επιμένει στον φιλοσοφημένο πολιτικό ο οποίος έχει κατορθώσει να καταπολεμήσει ή να περιορίσει τα ελαττώματά του και να αλλάξει ουσιωδώς ώστε από δεσμώτης να γίνει φιλοσοφημένος άρχοντας βασιλιάς. 

Στάδιο 4ο. Ερμηνεία της αλληγορίας με βάση το Αγαθό: Ο Πλάτωνας σκόπιμα παραθέτει και συγχέει την ιδανική πολιτεία με την πολιτική διαβάθμιση – ιεράρχηση στην πολιτική πραγματικότητα. Αν και δεν υπάρχει σαφής ερμηνεία του όρου ΑΓΑΘΟ ως τελικός σκοπός των δεσμωτών αποκτά μία τριπλή ερμηνεία. α) ΑΓΑΘΟ είναι η ύπαρξη (το είναι) κάθε πράγματος άρα και της πολιτείας και κάθε τι που διατηρεί το είναι β) Το ΑΓΑΘΟ σχετίζεται άμεσα με την τάξη η οποία στην Πολιτεία εκπροσωπείται από τους φύλακες και με τον κόσμο. γ) Το ΑΓΑΘΟ ταυτίζεται με την αλήθεια με το δίκαιο και την επιστήμη. 

Στάδιο 5ο. Ερμηνεία της αλληγορίας με βάση την αλήθεια τη γνώση και το χρέος: Αφού οι δεσμώτες – φύλακες βρεθούν στο φως και κατακτήσουν τη γνώση και την αλήθεια οφείλουν να κατέβουν και πάλι στο σπήλαιο δηλαδή στην καθημερινή σκληρή πραγματικότητα, στην πρακτική πολιτική για να ωφελήσουν με τις γνώσεις τους και την αρετή τους τους απαίδευτους δεσμώτες. Έχουν χρέος οι άνθρωποι της γνώσης, οι πνευματικοί και πολιτικοί ηγέτες της πολιτείας να μοιράζουν τη ζωή τους ανάμεσα στο αγώνισμα της γνώσης και στην ειλικρινή και συνεπή διάδοση των γνώσεων, στην άσκηση εξουσίας. Το ηθικό πολιτικό και κοινωνικό χρέος του φιλοσοφημένου άρχοντα είναι να διατηρεί τη συνοχή της πολιτείας διότι σύμφωνα με τον Πλάτωνα αυτή είναι ιδεώδης και διέπεται από άριστους νομούς οι οποίοι συνδυάζουν πειθώ και βία. Σε μία σκληρή μεν πραγματικότητα οι ικανοί ηγέτες οι  οποίοι γνωρίζουν το χρέος τους ασκούν την εξουσία με σύνεση και φροντίζουν ώστε οι πόλεις να είναι αυτάρκεις ανεξάρτητη.  

Αντιστοιχίες:  

Ο κόσμος του σπηλαίου : 

Σπήλαιο = ο κόσμος των αισθητών πραγμάτων (ευρύτερα και η αλλοτρίωση, η έκπτωση του ανθρώπου σε κάθε εποχή) Δεσμώτες =  οι απαίδευτοι άνθρωποι, αυτοί που νομίζουν ότι αυτά που βλέπουν είναι αληθινά Φωτιά =  ο ήλιος στον κόσμο των αισθητών 

Σκιές = τα είδωλα, τα ομοιώματα των πραγματικών όντων, αυτά που οι δεσμώτες νομίζουν ότι είναι αληθινά 

Δεσμά = η αισθήσεις, η αμάθεια, η έκπτωση του ανθρώπου σε κάθε εποχή  

Η αποδέσμευση και η ανάβαση στο φως ισοδυναμεί με την άνοδο στον κόσμο της νόησης. 

Οι απελεύθεροι δεσμώτες ταυτίζονται με τους φύλακες οι οποίοι γίνονται φιλόσοφοι βασιλείς και έχουν κατακτήσει τον κόσμο των ιδεών νικώντας την αμάθεια και την πλάνη. Χωρίζονται σε 2 κατηγορίες: α) σε όσους προθυμοποιούνται να επιστρέψουν και να βοηθήσουν τους υπόλοιπους δεσμώτες και β) σε όσους δείχνουν απροθυμία και απολαμβάνουν τις τιμές και τις εξουσίες. 

Είσοδος ανοιχτή στο φως: η δυνατότητα να περάσει κανείς από την άγνοια στην γνώση.

Ο κόσμος έξω από το σπήλαιο: 

Ο φωτεινός χώρος = ο πραγματικός κόσμος, ο νοητός, ο κόσμος των Ιδεών 

Το φως του ήλιου =  η πραγματική αλήθεια, η ύψιστη Ιδέα. η ιδέα του αγαθού (οντολογικά : ο ίδιος ο Θεός)

ὥσπερ τοῖς θαυματοποιοῖς : Ο Αριστοτέλης περιγράφει: "οι ταχυδακτυλουργοί αφού τραβήξουν μια κλωστή κινούν τον αυχένα, τα χέρια, και τα μάτια του ζώου". Ο Πλάτωνας περιγράφει ανθρώπους που περνούν και κουβαλούν στον ώμο διάφορα αντικείμενα. Η σκιά των αντικειμένων, όχι των ανθρώπων, πέφτει πάνω σε ένα τοίχο. Το απόσπασμα του Αριστοτέλη μιλά για μια τέχνη ανάλογη με την τέχνη του Καραγκιόζη. Πάνω σε πανί πέφτει η σκιά ζώων που κινούνται καθώς είναι δεμένα με κλωστές από τους ταχυδακτυλουργούς. Ο Πλάτωνας λοιπόν είχε υπόψη του τέτοια θεάματα, όταν έγραψε αυτή την αλληγορία. 

Η παιδεία αναγκάζει τους δεσμώτες που λύνουν τα δεσμά τους να πάρουν τον ανηφορικό δρόμο και να βγουν στον πραγματικό, στον κόσμο που γίνεται αντιληπτός με τη νόηση. 

Ο κόσμος του σπηλαίου είναι για τον Πλάτωνα (μέσα από τα λόγια του Σωκράτη πάντα) ο ψεύτικος επίγειος κόσμος που ζούμε. Παρομοιάζεται δηλαδή ο κόσμος μας με μια υπόγεια, μισοσκότεινη σπηλιά, όπου οι άνθρωποι αλυσοδεμένοι από την παιδική τους ηλικία βλέπουν μόνο σκιές πραγμάτων και ανθρώπων που βρίσκονται έξω, στον άλλο, τον πραγματικό κόσμο. 

Είναι πολύ δύσκολη η ανάβαση στον έξω κόσμο’ πρέπει μέσω της παιδείας ο δεσμώτης να σπάσει τα δεσμά του και να πάρει τον ανηφορικό δρόμο. Ακόμη πιο δύσκολο είναι όταν φτάσει εκεί  να προσαρμοστεί (διότι τα μάτια του δεν είναι συνηθισμένα σε τόσο φως), να αντιληφθεί και πόσο μάλλον να αποδεχτεί ότι αυτά που έβλεπε μέχρι τώρα δεν ήταν παρά είδωλα, σκιές. Η πνευματική αφύπνιση δεν είναι γενικά, σε κάθε εποχή, εύκολη υπόθεση.

Γλώσσα-Ύφος και εφραστικά μέσα Σωκράτη: απλό, καθαρό, ζωντανές περιγραφές και εικόνες, πολλοί προσδιορισμοί, κοντά στον προφορικό λόγο, ευθύς διάλογος, β’ενικό πρόσωπο, αιθητοποιείται η εικόνα που περιγράφει. Η γλώσσα είναι ποιητική, το ύφος γλαφυρό και ευχάριστο,που προκαλεί το ενδιαφέρον των συνομιλητών και συνάμα εξυπηρετείται η αναζήτηση της αλήθειας. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί πολλά επίθετα, όπως "κατάγειος", "σπηλαιώδης οἰκησις', για να δηλώσει το χώρο μέσα στη γη και τη φράση "είσοδος ἀναπεπταμένη προς το φως", για να δηλώσει τη μοναδική έξοδο προς το φως. Το επίθετο κατάγειος δηλώνει τον εσωτερικό χώρο της γης, ενώ το σπηλαιώδης επιτείνει την αρχική έννοια του ουσιαστικού από το οποίο προέρχεται (σπήλαιο-σπηλαιώδης). Χρησιμοποιεί τα σύνθετα ρήματα καταμένειν, περιάγειν, παρῳκοδομημένον , υπερέχοντα, παραφερόντων. Η σύνδεση είναι παρατακτική.

ΕΝΟΤΗΤΑ 12η (519B-D) Η αλληγορία του σπηλαίου. Η απροθυμία των φιλοσόφων

Τί δέ; Τόδε οὐκ εἰκός, ἦν δ' ἐγώ, καὶ ἀνάγκη ἐκ τῶν προειρημένων, μήτε τοὺς ἀπαιδεύτους καὶ ἀληθείας ἀπείρους ἱκανῶς ἄν ποτε πόλιν ἐπιτροπεῦσαι, μήτε τοὺς ἐν παιδείᾳ ἐωμένους διατρίβειν διὰ τέλους, τοὺς μὲν ὅτι σκοπὸν ἐν τῷ βίῳ οὐκ ἔχουσιν ἕνα, οὗ στοχαζομένους δεῖ ἅπαντα πράττειν ἃ ἂν πράττωσιν ἰδίᾳ τε καὶ δημοσίᾳ, τοὺς δὲ ὅτι ἑκόντες εἶναι οὐ πράξουσιν, ἡγούμενοι ἐν μακάρων νήσοις ζῶντες ἔτι ἀπῳκίσθαι;

Ἀληθῆ, ἔφη.

Ἡμέτερον δὴ ἔργον, ἦν δ' ἐγώ, τῶν οἰκιστῶν τάς τε βελτίστας φύσεις ἀναγκάσαι ἀφικέσθαι πρὸς τὸ μάθημα ὃ ἐν τῷ πρόσθεν ἔφαμεν εἶναι μέγιστον, ἰδεῖν τε τὸ ἀγαθὸν καὶ ἀναβῆναι ἐκείνην τὴν ἀνάβασιν, καὶ ἐπειδὰν ἀναβάντες ἱκανῶς ἴδωσι, μὴ ἐπιτρέπειν αὐτοῖς ὃ νῦν ἐπιτρέπεται.

Τὸ ποῖον δή;

Τὸ αὐτοῦ, ἦν δ' ἐγώ, καταμένειν καὶ μὴ ἐθέλειν πάλιν καταβαίνειν παρ' ἐκείνους τοὺς δεσμώτας μηδὲ μετέχειν τῶν παρ' ἐκείνοις πόνων τε καὶ τιμῶν, εἴτε φαυλότερα εἴτε σπουδαιότεραι.

Μετάφραση

Τι λοιπόν; δεν είναι κι αυτό φυσικό και δε βγαίνει αναγκαστικά απ' όσα είπαμε ως τώρα, πως μήτε οι απαίδευτοι που ποτέ τους δεν γνώρισαν την αλήθεια, θα μπορούσαν ποτέ να κυβερνήσουν την πολιτεία, μήτε εκείνοι που τους αφήνουν να περνούν ως το τέλος τη ζωή τους με την παιδεία• οι πρώτοι επειδή δεν έχουν ένα ορισμένο σκοπό, που κυνηγώντας τον να κανονίζουν ανάλογα όλες τις πράξεις και στον ιδιωτικό και το δημόσιο βίο τους, και οι άλλοι πάλι, γιατί ποτέ δε θ' αποφάσιζαν από θέλησή τους να καταγίνουν με καμιά πρακτική απασχόληση, νομίζοντας πως, από ζωντανοί ακόμα, βρίσκονται και ζουν στα νησιά των Μακάρων.

Αλήθεια.

Δουλειά μας λοιπόν είναι τώρα, εμείς οι ιδρυτές της πολιτείας να αναγκάσουμε τις ξεχωριστές εκείνες φύσεις να επιδοθούν στο μάθημα, που το αναγνωρίσαμε πριν πως είναι το ανώτερο, να δουν το αγαθό και να επιχειρήσουν εκείνο το ανέβασμα, και αφού εκεί απάνω το δουν αρκετά, να μην τους επιτρέψουμε να κάμουν αυτό που επιτρέπεται τώρα.

Ποιο τάχα;

Να μείνουν εκεί πάνω και να μη εννοούν να κατέβουν πίσω, κοντά σε κείνους τους δεσμώτες, ούτε να συμμερίζονται μαζί τους τους ίδιους μόχθους και τιμές, είτε ταπεινότερες είτε σπουδαιότερες.

Σχόλια

Θέμα: Η υποχρέωση των ορθά πεπαιδευμένων (των φιλοσόφων) να κυβερνήσουν τους άλλους ανθρώπους και να τους φωτίσουν με την παιδεία τους.

Δομή: Α. Οι απαίδευτοι δεν είναι κατάλληλοι να κυβερνήσουν ικανοποιητικά. Αιτία : δεν έχουν υψηλό στόχο για τη ζωή τους και για το δημόσιο βίο. 

Β. Οι πεπαιδευμένοι δεν μπορούν κι αυτοί να κυβερνήσουν ικανοποιητικά. Αιτία : Είναι απορροφημένοι στις πνευματικές τους αναζητήσεις και δείχνουν απροθυμία για πολιτική δράση.

Γ. Κατάλληλοι  να αναλάβουν τη διακυβέρνηση της πολιτείας είναι οι προικισμένοι με ικανότητες. 

Προϋποθέσεις : πρέπει να φτάσουν στον κόσμο των ιδεών και, αφού λάβουν ικανοποιητική παιδεία, στη συνέχεια έχουν χρέος να ασχολούνται με την ενεργό πολιτική. 

-Στην ενότητα αυτή εξετάζεται η καταλληλόλητα των πολιτών για την διακυβέρνηση της πόλης, στο θεωρητικό πάντα κατασκεύασμα της Πολιτείας. Έτσι λοιπόν οι πολίτες χωρίζονται εδώ σε δύο κατηγορίες : Α. οι απαίδευτοι, αυτοί που δεν έχουν βγει από το σπήλαιο και δεν έχουν θεαθεί το Αγαθό. Είναι αληθείας άπειροι, τους λείπει το βασικό αγαθό της παιδείας και ως εκ τούτο είναι ακατάλληλοι για τη διακυβέρνηση της πόλης. Β. πεπαιδευμένοι : αυτοί έχουν θεαθεί το Αγαθό, έχουν βγει από το σπήλαιο κ διαθέτουν το βασικό αγαθό της παιδείας. Δεν είναι όμως πρόθυμοι να κυβερνήσουν και προτιμούν να ζουν απορροφημένοι στις πνευματικές τους ενασχολήσεις. 

-Ο εἷς σκοπός είναι η θέαση της αλήθειας, η αναζήτηση της αλήθειας. Συνδέει την ιδέα του αγαθού και το κατά πόσο ένας πολίτης είναι αγαθός με την παιδεία. Αν δεν υπάρχει ο εἷς σκοπός υπάρχει αταξία, το προσωπικό συμφέρον τοποθετείται πάνω από το σύνολο. Υπάρχει κατακερματισμός του είναι, που δε φωτίζεται από το αγαθό(που είναι ο εἷς σκοπός ) κι άρα οι αποφάσεις δεν είναι οι ορθότερες, εφόσον δε σκέφτονται το σύνολο. Οι τυχαίοι και αφιλοσόφητοι (οι απαίδευτοι) δεν έχουν έναν υψηλό σκοπό να υπηρετήσουν, παρά το προσωπικό τους συμφέρον. Αντιθέτως ο εἷς σκοπός ππου έχουν οι φύλακες της πολιτείας είναι να υπηρετούν πιστά και ανιδιοτελώς την πολιτεία ολόκληρη. 

-«Το μέγιστον μάθημα» είναι το ανέβασμα της ψυχής από τον ορατό κόσμο στο νοητό, η φιλοσοφική διδασκαλία που βοηθά την ψυχή να στραφεί από τα αντικείμενα και τα φαινόμενα προς τις ιδέες και προς την έσχατη αιτία των άλλων ιδεών, την ιδέα του Αγαθού. Η δικαιοσύνη και οι άλλες αρετές γίνονται χρήσιμες και ωφέλιμες, μόνο όταν αφομοιώσουν την ιδέα αυτή του Αγαθού, γιατί το πλησίασμα του ανθρώπου προς το Αγαθό σημαίνει ότι προχωρήσαμε από το σκοτάδι στο φως. Σημαίνει ακόμα ξεκαθάρισμα της ουσίας των όντων.              

-Το ἀγαθὸν στην αρχαιότητα: ο Πλάτωνας δεν δίνει μια σαφή ερμηνεία για τον όρο αυτόν που είναι από τους βασικότερους στο φιλοσοφικό του σύστημα, παρά αρκείται σε ορισμένους υπαινιγμούς. Αγαθόν πάντως είναι: α. Το είναι και ό,τι διατηρεί το είναι, β. Η τάξη, ο κόσμος και η ενότητα που διαπερνά και συνέχει την πολλαπλότητα, γ. ό,τι παρέχει την αλήθεια και την επιστήμη. Η έκφραση αυτο τό ἀγαθὸν φαίνεται να δηλώνει την ύψιστη αρχή και την πηγή του όντος και της γνώσης. Η Πολιτεία θεμελιώνεται πάνω στο αγαθό∙ αυτό εγγυάται την ύπαρξη της δικαιοσύνης και άρα την ύπαρξη της Πολιτείας. Από το κείμενο αντιλαμβανόμαστε για το ἀγαθὸν : 1. ότι έχει τη μεγαλύτερη αξία ( μέγιστον μάθημα ), 2.  ότι μπορεί να το προσεγγίσει ο άνθρωπος ( ἀφικέσθαι,ἰδεῖν, ἴδωσι ) και 3. ότι η κατάκτησή του είναι δύσκολη ( ἀναβῆναι, ἀνάβασιν, ἀναβάντες ). Πάντως ήδη στην αρχαιότητα το Πλάτωνος ἀγαθὸν ήταν παροιμιακή έκφραση για κάτι το ασαφές και το σκοτεινό. 

-Το αγαθόν στη νέα ελληνική έχει ποικίλες σημασιολογικές αποχρώσεις: είναι καθετί που θεωρούμε ότι έχει αξία πνευματική, υλική, ηθική, καθετί που κατέχει υψίστης σημασίας θέση στην προσωπική και συλλογική μας ζωή. Τα αγαθά (στον πληθυντικό αριθμό) είναι τα πλούτη και τα προϊόντα που προσφέρονται προς κατανάλωση. Το επίθετο αγαθός σημαίνει αρχικά αυτόν που είναι γενναίος και έχει όλες τις αρετές του τέλειου πολίτη και ανθρώπου ( καλός καγαθός ). Σήμερα βέβαια θεωρούμε ως αγαθό αυτόν που τον χαρακτηρίζει η πραότητα, η καλοσύνη, η αθωότητα, αυτόν που είναι ενάρετος, ενώ η ‘αθωότητα’ κατέληξε να σημαίνει αφέλεια και ο ‘αγαθός’ κατέληξε να σημαίνει πολλές φορές τον απονήρευτο, τον ‘αγαθιάρη’.

-Παιδείαν : αρχικά η λέξη σημαίνει αυτό που πρέπει να μάθει το παιδί. Ήδη όμως απο τον 5ο αιώνα ως όρος της παιδαγωγικής δηλώνει τη γενική καλλιέργεια, που είναι προνόμιο μόνο του ανθρώπου- γι’αυτόν το λόγο άλλωστε αποδίδεται στα λατινικά ως humanitas. Βαση της παιδείας για τον Πλάτωνα είναι η μουσική(λογοτεχνία, τραγούδι, καλλιέργεια της καλιτεχνικής ευαισθησίας) και η γυμναστική. Παιδεία τώρα, όσον αφορά το κείμενο, είναι η στροφή της ψυχής προς την ιδέα του αγαθού, η δύσκολη διαδικασία της μετάβασης από το σκοτάδι της άγνοιας προς την ιδέα του αγαθού, προς τη θέαση της αλήθειας, την τελείωση του ανθρώπου. Είναι στην εικόνα του σπηλαίου η ανηφορική οδός που οδηγεί τις βέλτιστες φύσεις, που έχουν σπάσει τα δεσμά της αμάθειας, προς τον εξωτερικό κόσμο, τον πραγματικό. -Ούτε μόνη της η φύση, ούτε η παιδεία μόνη της μπορεί να καταφέρει τίποτε. Ο συνδυασμός τους όμως, που τον έχει ο φιλόσοφος, μπορεί να φέρει το σωστό αποτέλεσμα. Γι’ αυτό ο φιλόσοφος, που έχει βγει από το σπήλαιο και έχει θεαθεί  την αλήθεια, πρέπει να ανακατευτεί ενεργά με την πολιτική ζωή και να αναλάβει αξιώματα. Εφόσον έχει φωτιστεί η ψυχή του από το πραγματικό φως του ύψιστου Αγαθού θα αποφεύγει τα λάθη και θα κυβερνά ορθά. 

- Πολλοί σύγχρονοι διανοητές έχουν κατηγορήσει τον Πλάτωνα ότι δεν ασχολήθηκε ποτέ με τα πολιτικά πράγματα των Αθηνών. Οι κατηγορίες αυτές είναι αβάσιμες. Όπως ομολογεί ο ίδιος ο φιλόσοφος, όταν ήταν νέος επιθυμούσε να πολιτευθεί, αλλά η επιβολή της τυραννίας των Τριάκοντα και τα τραγικά γεγονότα που ακολούθησαν την κατάλυση της (θανατική καταδίκη του Σωκράτη), τον κράτησαν σε απόσταση από την πολιτική. Οι μαρτυρίες για τη ζωή του Πλάτωνα ως αθηναίου πολίτη είναι ελάχιστες. Πάντως ο Πλάτωνας δεν ήταν ο κοινωνικός αναχωρητής που θεάται αφ' υψηλού την πολιτική κονίστρα, αλλά ένας φλογερός πολιτικός αναμορφιστής. Ο φιλόσοφος πίστευε ότι η πολιτική είναι έναλειτούργημα που πρέπει να αναλαμβάνεται από τους επαΐοντες, δηλαδή αυτούς που γνωρίζουν την ανθρώπινη φύση, τις υποθέσεις του κράτους, τις ηθικές αξίες. Έτσι συνέλαβε το πρότυπο των φιλοσόφων -αρχόντων, που θα έθεταν ένα τέλος στην πολιτική κακοδαιμονία. Τις ιδέες του για την αναμόρφωση της πολιτικής ζωής προσπάθησε με κίνδυνο της ζωής του να τις εφάρμοσε στις Συρακούσες. Οι περιστάσεις όμως δεν στάθηκαν ευνοϊκές. Παρά τις απογοητεύσεις του, ο Πλάτωνας πίστευε ακράδαντα ότι η ορθή παιδεία μπορεί να επηρεάσει αποφασιστικά την πολιτική ζωή . Με την ίδρυση της Ακαδημίας προσπάθησε να επηρεάσει εμμέσως τα πολιτικά πράγματα σε πανελλήνια κλίμακα. Μαθητές και συνάδελφοι του φιλοσόφου συνέταξαν νομοθεσίες για διάφορες πόλεις. Οι ιδέες του και αν ακόμη δεν είναι στο σύνολο τους αποδεκτές, εξακολουθούν να γονιμοποιούν την πολιτική σκέψη. (από το βιβλίο του καθηγητή) 

-Δημόκριτος : « η φύσις και η διδαχή παραπλήσιον εστί και γαρ η διδαχή μεταρυσμεί τον άνθρωπο και μεταρυσμούσα φυσιοποιεί» (μεταρυσμεί= αλλάζει ρυθμό)      Ηράκλειτος : « Δεῖ ἔπεσθαι τό ξυνόν » = Πρέπει  να ακολουθούμε τα κοινό   Στην αρχαία ελληνική σκέψη βλέπουμε ότι επικρατεί το σύνολο πάνω από το     άτομο, το συνολικό συμφέρον πάνω από το ατομικό.

ΕΝΟΤΗΤΑ 13η (519D-520A) Η αλληγορία του σπηλαίου. Ο ηθικός εξαναγκασμός  των φιλοσόφων

Ἔπειτ', ἔφη, ἀδικήσομεν αὐτούς, καὶ ποιήσομεν χεῖρον ζῆν, δυνατὸν αὐτοῖς ὂν ἄμεινον;

Ἐπελάθου, ἦν δ' ἐγώ, πάλιν, ὦ φίλε, ὅτι νόμῳ οὐ τοῦτο μέλει, ὅπως ἕν τι γένος ἐν πόλει διαφερόντος εὖ πράξει, ἀλλ' ἐν ὅλῃ τῇ πόλει τοῦτο μηχανᾶται ἐγγενέσθαι, συναρμόττων τοὺς πολίτας πειθοῖ τε καὶ ἀνάγκῃ, ποιῶν μεταδιδόναι ἀλλήλοις τῆς ὠφελίας ἣν ἂν ἕκαστοι τὸ κοινὸν δυνατοὶ ὦσιν ὠφελεῖν καὶ αὐτὸς ἐμποιῶν τοιούτους ἄνδρας ἐν τῇ πόλει, οὐχ ἵνα ἀφιῇ τρέπεσθαι ὅπῃ ἕκαστος βούλεται, ἀλλ' ἵνα καταχρῆται αὐτὸς αὐτοῖς ἐπὶ τὸν σύνδεσμον τῆς πόλεως.

Ἀληθῆ, ἔφη· ἐπελαθόμην γάρ.

Σκέψαι τοίνυν, εἶπον, ὦ Γλαύκων, ὅτι οὐδ' ἀδικήσομεν τοὺς παρ' ἡμῖν φιλοσόφους γιγνομένους, ἀλλὰ δίκαια πρὸς αὐτοὺς ἐροῦμεν, προσαναγκάζοντες τῶν ἄλλων ἐπιμελεῖσθαί τε καὶ φυλάττειν.

Μετάφραση

Μα πώς; τόσο, θα τους αδικήσουμε και θα τους κάμουμε να ζουν χειρότερα, ενώ μπορούν να ζουν πολύ καλύτερα;

Ξέχασες πάλι, φίλε μου, πως δεν ενδιαφέρεται ο νόμος να εξασφαλίσει ξεχωριστά μια μονάχα τάξη μέσα στην πόλη, αλλά ζητά να βρει με τι μέσα θα το κατορθώσει αυτό για ολόκληρη την πόλη• και γι' αυτό το σκοπό συνδυάζει αρμονικά τα διάφορα στοιχεία και αναγκάζει τους πολίτες με την πειθώ και με τη βία να δίνουν και να πέρνουν μεταξύ τους την ωφέλεια που είναι ικανός ο καθένας να προσφέρει στο κοινό, και μορφώνει ο ίδιος τέτοιους άντρες μες στην πόλη, όχι για ν' αφήνει τον καθένα να τραβά το δρόμο που του αρέσει, αλλά για να τους χρησιμοποιεί  αυτός ως σύνδεσμο της πολιτείας.

Έχεις δίκιο• το είχα ξεχάσει πραγματικά.

Σκέψου λοιπόν, Γλαύκων, πως και δε θα τους αδικήσουμε επί τέλους τους φιλοσόφους της δικής μας της πολιτείας, αλλά θα πούμε πως έχουμε δίκιο, όταν τους αναγκάζουμε να φροντίζουν για τους άλλους και να τους φυλάγουν.

Σχόλια

Θέμα: ο ηθικός εξαναγκασμός των φιλοσόφων από το νόμο για την ανάληψη της πολιτικής εξουσίας και καθηκόντων.

Δομή: Α. Διατύπωση αντίθεσης Γλαύκωνα : είναι άδικος ο εξαναγκασμός των φιλοσόφων σε υποβάθμιση του βίου τους. 

Β. Αναίρεση αντίθεσης από Σωκράτη : 1. θέση : ο νόμος ενδιαφέρεται για την ευδαιμονία του συνόλου 2. Επιχειρήματα : ο νόμος α. συγκροτεί τους πολίτες σε αρμονικό σύνολο β. τους κάνει να συνεισφέρουν όλοι στο κοινό καλό γ. δημιουργεί ο ίδιος πολίτες με σκοπό να τους χρησιμοποιεί για τη συνοχή της πόλης 3. Συμπέρασμα : Δε θα αδικούνται οι φιλόσοφοι, όταν εξαναγκάζονται να κυβερνούν.

-Εύλογη η απορία (στην πραγματικότητα η θέση) του Γλαύκωνα : αφού οι φιλόσοφοι έχουν βγει από τη σπηλιά και ζουν μακάριοι με τις θεωρητικές τους αναζητήσεις, γιατί πρέπει να τους αναγκάσουμε να υποβαθμίσουν τη ζωή τους και να κατέβουν πάλι στο σπήλαιο, να αναλάβουν πολιτική δράση; Ο Γλαύκων βλέπει τους πολίτες ως άτομα και το δίκαιο και το άδικο απολύτως ανεξάρτητα από οποιαδήποτε σκοπιμότητα. Ο Γλαύκων διατυπώνει µία οξυδερκή άποψη , ότι δηλαδή , εάν εξαναγκάσουµε τους φιλοσόφους να εγκαταλείψουν τη µακαριότητα που τους προσφέρει ο θεωρητικός βίος και τους πιέσουµε να αναλάβουν την πολιτική εξουσία , θα τους κάνουµε να ζουν χειρότερα, θα τους αδικήσουµε. Ο συλλογισµός του Γλαύκωνα φαίνεται να είναι εύστοχος , αλλά προκύπτει από το γεγονός ότι σύµφωνα µε το σύστηµα των αξιών που αντιπροσωπεύει , η έννοια του δικαίου δεν εξετάζεται µέσα στο πλαίσιο ευρύτερων και συλλογικών µορφών επιδιώξεων και σκοπών ( δεν παίρνει υπόψη του ότι η πολιτική κοινότητα κρίνεται αξιολογική ανώτερη από το άτοµο , άποψη που αποτελεί τη βάση της πολιτικής θεωρίας του Πλάτωνα ) .

-Ο Σωκράτης θα προσπαθήσει να αποδείξει στο Γλαύκωνα ότι είναι δίκαιη η αξίωση, αφού θα συντείνει στην ευδαιμονία του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου και το σύνολο προηγείται του τόμου (δες σχόλιο από προηγούμενη ενότητα). Για να ενισχύσει μάλιστα αυτή τη θέση αναφέρει τους τρόπους με τους οποίους το πετυχαίνει αυτό ο νόμος:      α. συγκροτεί τους πολίτες σε αρμονικό σύνολο β. τους κάνει να συνεισφέρουν όλοι στο κοινό καλό γ. δημιουργεί ο ίδιος πολίτες με σκοπό να τους χρησιμοποιεί για τη συνοχή της πόλης. Ο Σωκράτης βλέπει το δίκαιο και το άδικο από τη σκοπιά του καλού του συνόλου και από το πρίσμα της σκοπιμότητας.

-Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Σωκράτης δεν είναι ακαταμάχητο και πειστικό, γιατί δεν απορρέει με λογική αναγκαιότητα. Ο συλλογισμός του είναι ο εξής : Π1 Ό,τι εξυπηρετεί το καλό του συνόλου είναι δίκαιο. Π2 Ο εξαναγκασμός των φιλοσόφων εξυπηρετεί το καλό του συνόλου. Συμπέρασμα : Ο εξαναγκασμός των φιλοσόφων είναι δίκαιος. Η πρώτη προκείμενη είναι ψευδής ( η ιστορία διδάσκει ότι πολλές φορές για το συμφέρον του συνόλου διαπράττονται κατάφωρες αδικίες και βαρύτατα εγκλήματα) κι έτσι το συμπέρασμα δεν ευσταθεί, αφού δεν απορρέει με λογική αναγκαιότητα από τις προκείμενες.

-Το αδύνατο σημείο αυτού του συλλογισμού (που είναι καθαρή αντίφαση) το παρατήρησε πρώτος ο Αριστοτέλης (Πολιτικά 1264b) γράφοντας ότι : ενώ ο Σωκράτης αφαιρεί από τους φύλακες την ευδαιμονία, ισχυρίζεται ότι ο νομοθέτης οφείλει να κάνει ευτυχισμένη όλη την πόλη, πράγμα αδύνατο, αφού κάποιοι (λίγοι ή πολλοί) δεν θα είναι ευτυχισμένοι. -Ο νόμος, που στο κείμενο αυτό προσωποποιείται (νόμῳ οὐ τοῦτο μέλει –  μηχανᾶται - συναρμόττων - ποιῶν--ἐμποιῶν - οὐχ ἵνα ἀφιῇ -  ἀλλ’ ἵνα καταχρῆται), χρησιμοποιεί δυο μέσα : την πειθώ και τον εξαναγκασμό. Πέρα από το ότι προσπαθεί να πείσει πως είναι σωστό αυτό που επιβάλλει, εξαναγκάζει τους φιλοσόφους να εγκαταλείψουν και να στερηθούν την ευδαιμονία τους, ενώ δεν επιτρέπει στους πολίτες να ενεργούν εκδηλώνοντας ελεύθερα τη βούλησή τους οι ενέργειές τους πραγματοποιούνται στο πλαίσιο της συνολικής λειτουργίας του κράτους.(« οὐχ ἵνα ἀφιῇ τρέπεσθαι ὅπῃ ἕκαστος βούλεται»). Όλα αυτά βέβαια στο βωμό του κοινού καλού. («ἀλλ’ ἵνα καταχρῆται αὐτὸς αὐτοῖς ἐπὶ τὸν σύνδεσμον τῆς πόλεως.».) 

-Ο νόμος πρέπει να εξασφαλίζει την ευδαιμονία και στις τρεις τάξεις των πολιτών. Όταν μια τάξη ευτυχεί και οι άλλες δυστυχούν, τότε υπάρχει δυσαρμονία στην πόλη και αστάθεια. Ο Πλάτων συχνά αναφέρεται στην αρμονία, αρχίζοντας από τις δυνάμεις της ψυχής (ἐπιθυμητικόν, θυμοειδές, λογιστικόν) και καταλήγοντας στις σχέσεις των πολιτών μεταξύ τους. Η αρμονία προκύπτει από την υποταγή του κατώτερου στον ανώτερου και συνάμα από την ενσυνείδητη προσφορά της ανώτερης τάξης των φυλάκων -αρχόντων-φιλοσόφων στο κοινωνικό σύνολο. Στην άριστη πολιτεία λοιπόν ο νόμος δεν ενδιαφέρεται πώς θα ευτυχήσει μια μόνο κοινωνική τάξη αλλά όλες. Στον Πρωταγόρα ο νόμος φέρει την πειθαρχία και την τάξη μέσα στην πολιτεία και συνενώνει τους πολίτες με δεσμούς φιλίας . Σκοπός της ιδεώδους πολιτείας είναι η ευδαιμονία ολόκληρης της πόλης. Η ανάγκη για κοινωνική ευπραγία που εξασφαλίζει την προσωπική ευδαιμονία του ατόμου διατυπώνεται από πολλούς αρχαίους με την αλληγορία του σκάφους. Ο Αλκαίος, ο Θέογνις, ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής παρουσιάζουν την πολιτεία σαν ένα σκάφος στην τρικυμισμένη θάλασσα. Η τύχη του κυβερνήτη, του πληρώματος και των επιβατών είναι κοινή. Για την ευδαιμονία του πολίτη σε συνάρτηση με την ευδαιμονία του συνόλου έχουν γράψει και άλλοι Έλληνες συγγραφείς 

-Γενική θεώρηση του Μύθου «Η αλληγορία του σπηλαίου συμπυκνώνει το νόημα του αγώνα του ανθρώπου να λυτρωθεί από τα δεσμά της φαινομενικότητας που τον κρατούν στην άγνοια και την πλάνη και να ορθωθεί στο φως της αλήθειας». Η γνώση και η παιδεία συνδέονται με την δικαιοσύνη, καθώς είναι απαραίτητα στοιχεία προκείμενου ο άνθρωπος να απαλλαγεί από τα δεσμά του και να ζήσει μια ζωή ανώτερη και ποιοτικότερη. Η δικαιοσύνη κατέχει τη σημαντικότερη θέση στη νέα πολιτεία που οραματίζεται ο Πλάτωνας. Ποιοι όμως μπορούν να βοηθήσουν για την επικράτηση της; Οι φιλόσοφοι. Αυτοί που κατορθώνουν να βγουν από το σπήλαιο και φωτισμένοι μπορούν να ελευθερώσουν και τους άλλους που ζουν στο δεσμωτήριο. Οι φιλόσοφοι όμως είναι απρόθυμοι να κατέβουν πάλι στο σπήλαιο. Γι'  αυτό πρέπει να πειστούν ή να εξαναγκαστούν.